Barış Atay’ın 2018 üretimi sineması “Aden”, geçtiğimiz günlerde MUBI platformunda yayınlandı. Senaryosunu Onur Orhan’ın kaleme aldığı sinema, vakit ve yer belirtmezken masalsı lakin öbür yandan alabildiğine gerçekçi bir atmosferde geçiyor. Kahramanlarının ismi tersten okununca gönderme yapılan efsanelerin açıkça anlaşıldığı “Aden”, geçmiş ile günümüz içinde köprü kurarken geleceğe de ışık tutuyor. Atay’ın sineması, siyasete (ve olağan olarak cinayete) bulaşmış figürler değişse bile güç çabasının her daim korunacağı fikrinden hareketle dünyamızı çağlar ve coğrafyalar üstü bir kıskaca alıyor.
YUSUF NASIL ÇIKTI KUYUDAN? SARAH NASIL VARDI MISIR’A? YA DA KÖR BIÇAK, ZALİM BALTA
“Aden”, savaş ve kıtlık daha sonrası yurdundan göç etmiş, günlerce aç, susuz yol almış Marba (İbrahim-Caner Erdem) ve Aras (Sarah-Funda Eryiğit) çiftinin sığındıkları bir konutta başına gelenleri mevzu alıyor. Sinemanın yerine konut sahipliği yapan Libak (Kabil-Cemalettin Çekmece) ile Pukay (Yakup-Sermet Yeşil) ise kentten uzak, çiftlik konutlarında avcı-toplayıcı bir hayat sürmektedir. Kamyonetleri, çeşitli silahları ve kışı çıkartacak erzağı bulunan iki kardeş, nispeten konforlu ömürlerinde bir de sır/suç saklamaktadır. yıllar evvelce ana babaları çabucak hemen sağken kıskanıp kuyuya attıkları küçük kardeşleri Fuzuy (Yusuf-Onur Ünsal) sakat kalınca onu bodruma kapatarak eziyet etmiş, senelerca yabanî bir hayvan üzere beslemişlerdir. Konutta kelamı geçen, ağalık yapan Libak, yük gördüğü Fuzuy’un yaşamasına sıcak bakmamaktadır. Öte yandan bir sahnede de vurgulandığı üzere tüfekleri doldurup bıçakları bileyen, takas için kente giden, avlanan odur ve tüm yükü sırtlayarak bu iki kişilik hanenin reisi olmuştur. Onun bilakis alkol ve bayan düşkünlüğüyle öne çıkan Pukay ise yarı meczup yarı çocuk bir adamdır. Marba ile Aras’ın kendini abi-kardeş tanıttıkları bu misafirlik (Bu durum Tevrat’ta da geçmektedir. Mısır’a yanlışsız yola çıkan İbrahim Sarah’a kendini kardeşi olarak tanıtmasını öğütler) bir mühlet daha sonra hanımı elde etme/elde tutma tansiyonuna dönüşür ve kıyasıya bir iktidar gayreti başlar.
ORTADOĞU’DA TANSİYON: DÜN, BUGÜN, YARIN
“Aden”, aşina olduğumuz hatta siyasi şartlardan ötürü günbegün daha yakıcı soluduğumuz bir öykü anlatıyor. Öteki bir deyişle, bize koca bir dünya tarihini ve özelde Ortadoğu’yu öykülüyor. Acının destek eylendiği, hangi taşı kaldırsak, hangi kareye bakıp hangi ezgiyi dinlesek, hangi satırı okusak dram fışkıran bu bahşedilmiş, yeri gelmiş yasaklanmış ve kanla sulanmış bu topraklarda kardeş katlinden recme her cins vahşiliğe rastlanıyor. Motivasyonu, cinayet aletini kavrayan elin milleti, mezhebi değişse de (her akşam tv’de gördüğümüz her hususun uzmanı yorumculara bakılırsa tabir edersek; konjonktürel dalgalanmalar yaşansa da) katliamın artık adetten sayıldığı Ortadoğu’da alet kullanan insanın daha geç kullananı, öldürerek/köleleştirerek toplumsallaştığı, “insan olduğu”, bir daha Habil ile Kabil’den beri kendini dayatanların, firavun ve tiranların can aldığı bir habitat kelam konusu… “Aden” sineması de “cennet bahçesi” manasına gelen ismiyle işaret ettiği çelişkiyi efsaneler ekseninde bir defa daha vurgulamış.
Bu noktadan Atay’ın sinemasındaki olumlu taraflara geçebiliriz. “Aden”, mitolojik yüküne rağmen didaktik bir çizgiye kaymıyor, kahramanlar vakit zaman özdeyişvari konuşmalara dalsalar bile sinema, görsel sadeliğiyle bu eksiği kapatıyor. “Aden”, gösterişsiz açıları ve tek yerin zorluklarını savuşturup tüm bölmeleri ustalıkla kullanan imaj idaresinin yanı sıra tansiyonu de dozunda tutarak kıssanın tanıdıklığını avantaja çeviriyor. Dahası sinemadaki tansiyonu, tahlil ihtimallerini çoğaltmasına yorabiliriz. Süratle kanlı bir hesaplaşmaya yanlışsız aktığını hissettiğimiz “Aden”, kurbanların kimliğini az fazlaca ele verirken düğümün nasıl çözüleceğine dair ipucu paylaşmıyor. Bu belirsizlikte katmanlı olay örgüsüyle bir arada dozunda bir tansiyon hisse sahibi… Ayrıyeten tek yerin fonksiyonel kullanıldığı sinemada bilhassa bodrum kata inilirken iki basamaklı bir merdivenin kenara kaydırılması ve vakit zaman dama tahtasının merkez alınması teatral bir hava estiriyor. bu biçimdece “Aden”, olay örgüsündeki tansiyonu yükseltmekle kalmıyor oyun alanlarını da alabildiğine daraltarak, daha doğrusu manalı kesimlere ayırarak ve odağı değiştirerek atmosferi destekliyor. Bir bakıma mitler gölgesinde verilen iktidar uğraşı sembolik seviyede dama tahtasına, bodrum kat vasıtasıyla ruhsal açılımlara ve “ailenin önemi” üzerinden yemek masasına bağlanıyor. Bu bağların soyut bulunabilecek hele tek yere indirgendiğinde yan manalara boğulabilecek iktidar uğraşını ete kemiğe bürüyüp insan ögesini sağlamlaştırdığıni ve hırsın yıkıcı tesirini hatırlattığını söyleyebiliriz.
TEATRAL HAVANIN ANLATIMA TESİRLERİ VE OYUNCULUKLAR
“Aden”in en büyük artısı, abartısız bir tansiyona başvurması… Teatral bir tansiyondan bahsedebiliriz. Daha çok oyunculukları ele alırken “abartılı” manasında kullandığımız teatral tabirini, oyunun akışı için “gerçekçi” biçiminde anabileceğimizi düşünüyorum. O denli ki kabaca duvardaki tüfeğin patlayacak bulunmasına yorulabilecek, sessiz ve derinden yükselen, açık seçik bir fırtına yerine taban dalgaya benzeyen bir tansiyon bu. Mevcut toplumsal çıkmazımızı ve her an alabora olabilecek birebir gemimizi de çağrıştırıyor. Lakin elin zayıfladığı bir sorun var. “Aden”, manzaradaki başarısına rağmen sinema atmosferi kurmakta zorlanıyor. Alt metindeki, tarihi referanslardaki tansiyon, diyaloglara dağılmayınca birtakım sahneler boşa düşüyor. Örnek verirsek Pukay’ın Aras’ı banyo yapmaya ikna ettiği sekans ve devamında gelen mastürbasyon sahnesi çok başarılıyken Aras’ın Pukay’a çıkıştığı anlar muhakkak bir his yoğunluğuna (görsel anlama) erişemiyor. Veya dama oyununun iktidar savaşının özeti olduğu düşünülürse gereğince kuvvetli işlendiği söylenemez. Elbet tahtanın uzun müddetler yakın plan alınmayışı sineması sıradan anlatım lisanından uzak tutmuş ve bu bakımdan bir gerçek bir yanlışı götürmüş.
“Aden”deki oyunculuklara da değinmek istiyorum. Sermet Yeşil tam manasıyla bu tip rollerin oyuncusu! Sinemadan televizyona nerede izlersek izleyelim yorgun tabirini ateşe veren, velfecir okuyan o gözlerini taşıyor oyuna. Funda Eryiğit de sessiz ama özellikle baygın ve delici bakışlarıyla patlamaya hazır bayan rollerinde çok başarılı. Caner Fazilet ise şükreden Marba’ya pek uymamış. Sinemada en çok eforu o sarf ediyor. Terden sırsıklam gömleği ve canlı tuttuğu kuşkusuyla daima diken üstünde, “sırtında küfe” oradan oraya koşturuyor; ne var ki bu adama baktığınızda başında tilkiler dönen, sabırla, şükürle yol alan biri demezsiniz. Hani daha hayli pratikte öne çıkabilecek, fevri yansılar verebilecek bir manzara taşıyor. Onur Ünsal “hayvanlaşmış insan”da güzel bir performans sergilemiş, gerektiği kadar oynamış ama bana kalırsa sinemanın yıldızı kilit bir rol canlandıran Cemalettin Çekmece… Az lakin öz konuşan, bugünü düzenleyip geleceği çizen zorba bir karakter. Bu sıradan bir iş değil ve Çekmece Libak’ın hakkını veriyor.
HERKESİN ARAFI KENDİNE YETECEK KADAR
“Aden”i bir “cennet arayışı” olarak pahalandırmak, alegorik tarafını öne çıkarmak mümkün ancak sinema beraberinde bir çeşit “cehennemden kaçış” eforunu da ortaya koyuyor; ötürüsıyla Marba ile Aras’ın seyahati hangi durağa varırsa varsın ehven-i şer manasına kavuşuyor. Öteki açıdan ise ehven-i şer en yalın haliyle hayatta kalma güdüsüne ve bir bağlamda Araf yorumuna uzanıyor. İstenilmeyen yerde kalmak, küfre hakarete aldırış etmeden ucuz iş gücü olmak yakından tanıklık ettiğimiz bir sorun ve vicdan azabı ile bencillik içinde kalmayı her geçen gün daha acı bir biçimde deneyimlerken paylaşıyoruz kendi arafımızı da. Soruyoruz Suriyeli’ye, Afgan’a… Yurdumuza sığınan her kimse ona soruyoruz: niye savaşmadın kardeşim? niye uzatmadın boynunu bıçağa? niye çıktın o kuyudan? Hem ne işin var bizim arafımızda?
YUSUF NASIL ÇIKTI KUYUDAN? SARAH NASIL VARDI MISIR’A? YA DA KÖR BIÇAK, ZALİM BALTA
“Aden”, savaş ve kıtlık daha sonrası yurdundan göç etmiş, günlerce aç, susuz yol almış Marba (İbrahim-Caner Erdem) ve Aras (Sarah-Funda Eryiğit) çiftinin sığındıkları bir konutta başına gelenleri mevzu alıyor. Sinemanın yerine konut sahipliği yapan Libak (Kabil-Cemalettin Çekmece) ile Pukay (Yakup-Sermet Yeşil) ise kentten uzak, çiftlik konutlarında avcı-toplayıcı bir hayat sürmektedir. Kamyonetleri, çeşitli silahları ve kışı çıkartacak erzağı bulunan iki kardeş, nispeten konforlu ömürlerinde bir de sır/suç saklamaktadır. yıllar evvelce ana babaları çabucak hemen sağken kıskanıp kuyuya attıkları küçük kardeşleri Fuzuy (Yusuf-Onur Ünsal) sakat kalınca onu bodruma kapatarak eziyet etmiş, senelerca yabanî bir hayvan üzere beslemişlerdir. Konutta kelamı geçen, ağalık yapan Libak, yük gördüğü Fuzuy’un yaşamasına sıcak bakmamaktadır. Öte yandan bir sahnede de vurgulandığı üzere tüfekleri doldurup bıçakları bileyen, takas için kente giden, avlanan odur ve tüm yükü sırtlayarak bu iki kişilik hanenin reisi olmuştur. Onun bilakis alkol ve bayan düşkünlüğüyle öne çıkan Pukay ise yarı meczup yarı çocuk bir adamdır. Marba ile Aras’ın kendini abi-kardeş tanıttıkları bu misafirlik (Bu durum Tevrat’ta da geçmektedir. Mısır’a yanlışsız yola çıkan İbrahim Sarah’a kendini kardeşi olarak tanıtmasını öğütler) bir mühlet daha sonra hanımı elde etme/elde tutma tansiyonuna dönüşür ve kıyasıya bir iktidar gayreti başlar.
ORTADOĞU’DA TANSİYON: DÜN, BUGÜN, YARIN
“Aden”, aşina olduğumuz hatta siyasi şartlardan ötürü günbegün daha yakıcı soluduğumuz bir öykü anlatıyor. Öteki bir deyişle, bize koca bir dünya tarihini ve özelde Ortadoğu’yu öykülüyor. Acının destek eylendiği, hangi taşı kaldırsak, hangi kareye bakıp hangi ezgiyi dinlesek, hangi satırı okusak dram fışkıran bu bahşedilmiş, yeri gelmiş yasaklanmış ve kanla sulanmış bu topraklarda kardeş katlinden recme her cins vahşiliğe rastlanıyor. Motivasyonu, cinayet aletini kavrayan elin milleti, mezhebi değişse de (her akşam tv’de gördüğümüz her hususun uzmanı yorumculara bakılırsa tabir edersek; konjonktürel dalgalanmalar yaşansa da) katliamın artık adetten sayıldığı Ortadoğu’da alet kullanan insanın daha geç kullananı, öldürerek/köleleştirerek toplumsallaştığı, “insan olduğu”, bir daha Habil ile Kabil’den beri kendini dayatanların, firavun ve tiranların can aldığı bir habitat kelam konusu… “Aden” sineması de “cennet bahçesi” manasına gelen ismiyle işaret ettiği çelişkiyi efsaneler ekseninde bir defa daha vurgulamış.
Bu noktadan Atay’ın sinemasındaki olumlu taraflara geçebiliriz. “Aden”, mitolojik yüküne rağmen didaktik bir çizgiye kaymıyor, kahramanlar vakit zaman özdeyişvari konuşmalara dalsalar bile sinema, görsel sadeliğiyle bu eksiği kapatıyor. “Aden”, gösterişsiz açıları ve tek yerin zorluklarını savuşturup tüm bölmeleri ustalıkla kullanan imaj idaresinin yanı sıra tansiyonu de dozunda tutarak kıssanın tanıdıklığını avantaja çeviriyor. Dahası sinemadaki tansiyonu, tahlil ihtimallerini çoğaltmasına yorabiliriz. Süratle kanlı bir hesaplaşmaya yanlışsız aktığını hissettiğimiz “Aden”, kurbanların kimliğini az fazlaca ele verirken düğümün nasıl çözüleceğine dair ipucu paylaşmıyor. Bu belirsizlikte katmanlı olay örgüsüyle bir arada dozunda bir tansiyon hisse sahibi… Ayrıyeten tek yerin fonksiyonel kullanıldığı sinemada bilhassa bodrum kata inilirken iki basamaklı bir merdivenin kenara kaydırılması ve vakit zaman dama tahtasının merkez alınması teatral bir hava estiriyor. bu biçimdece “Aden”, olay örgüsündeki tansiyonu yükseltmekle kalmıyor oyun alanlarını da alabildiğine daraltarak, daha doğrusu manalı kesimlere ayırarak ve odağı değiştirerek atmosferi destekliyor. Bir bakıma mitler gölgesinde verilen iktidar uğraşı sembolik seviyede dama tahtasına, bodrum kat vasıtasıyla ruhsal açılımlara ve “ailenin önemi” üzerinden yemek masasına bağlanıyor. Bu bağların soyut bulunabilecek hele tek yere indirgendiğinde yan manalara boğulabilecek iktidar uğraşını ete kemiğe bürüyüp insan ögesini sağlamlaştırdığıni ve hırsın yıkıcı tesirini hatırlattığını söyleyebiliriz.
TEATRAL HAVANIN ANLATIMA TESİRLERİ VE OYUNCULUKLAR
“Aden”in en büyük artısı, abartısız bir tansiyona başvurması… Teatral bir tansiyondan bahsedebiliriz. Daha çok oyunculukları ele alırken “abartılı” manasında kullandığımız teatral tabirini, oyunun akışı için “gerçekçi” biçiminde anabileceğimizi düşünüyorum. O denli ki kabaca duvardaki tüfeğin patlayacak bulunmasına yorulabilecek, sessiz ve derinden yükselen, açık seçik bir fırtına yerine taban dalgaya benzeyen bir tansiyon bu. Mevcut toplumsal çıkmazımızı ve her an alabora olabilecek birebir gemimizi de çağrıştırıyor. Lakin elin zayıfladığı bir sorun var. “Aden”, manzaradaki başarısına rağmen sinema atmosferi kurmakta zorlanıyor. Alt metindeki, tarihi referanslardaki tansiyon, diyaloglara dağılmayınca birtakım sahneler boşa düşüyor. Örnek verirsek Pukay’ın Aras’ı banyo yapmaya ikna ettiği sekans ve devamında gelen mastürbasyon sahnesi çok başarılıyken Aras’ın Pukay’a çıkıştığı anlar muhakkak bir his yoğunluğuna (görsel anlama) erişemiyor. Veya dama oyununun iktidar savaşının özeti olduğu düşünülürse gereğince kuvvetli işlendiği söylenemez. Elbet tahtanın uzun müddetler yakın plan alınmayışı sineması sıradan anlatım lisanından uzak tutmuş ve bu bakımdan bir gerçek bir yanlışı götürmüş.
“Aden”deki oyunculuklara da değinmek istiyorum. Sermet Yeşil tam manasıyla bu tip rollerin oyuncusu! Sinemadan televizyona nerede izlersek izleyelim yorgun tabirini ateşe veren, velfecir okuyan o gözlerini taşıyor oyuna. Funda Eryiğit de sessiz ama özellikle baygın ve delici bakışlarıyla patlamaya hazır bayan rollerinde çok başarılı. Caner Fazilet ise şükreden Marba’ya pek uymamış. Sinemada en çok eforu o sarf ediyor. Terden sırsıklam gömleği ve canlı tuttuğu kuşkusuyla daima diken üstünde, “sırtında küfe” oradan oraya koşturuyor; ne var ki bu adama baktığınızda başında tilkiler dönen, sabırla, şükürle yol alan biri demezsiniz. Hani daha hayli pratikte öne çıkabilecek, fevri yansılar verebilecek bir manzara taşıyor. Onur Ünsal “hayvanlaşmış insan”da güzel bir performans sergilemiş, gerektiği kadar oynamış ama bana kalırsa sinemanın yıldızı kilit bir rol canlandıran Cemalettin Çekmece… Az lakin öz konuşan, bugünü düzenleyip geleceği çizen zorba bir karakter. Bu sıradan bir iş değil ve Çekmece Libak’ın hakkını veriyor.
HERKESİN ARAFI KENDİNE YETECEK KADAR
“Aden”i bir “cennet arayışı” olarak pahalandırmak, alegorik tarafını öne çıkarmak mümkün ancak sinema beraberinde bir çeşit “cehennemden kaçış” eforunu da ortaya koyuyor; ötürüsıyla Marba ile Aras’ın seyahati hangi durağa varırsa varsın ehven-i şer manasına kavuşuyor. Öteki açıdan ise ehven-i şer en yalın haliyle hayatta kalma güdüsüne ve bir bağlamda Araf yorumuna uzanıyor. İstenilmeyen yerde kalmak, küfre hakarete aldırış etmeden ucuz iş gücü olmak yakından tanıklık ettiğimiz bir sorun ve vicdan azabı ile bencillik içinde kalmayı her geçen gün daha acı bir biçimde deneyimlerken paylaşıyoruz kendi arafımızı da. Soruyoruz Suriyeli’ye, Afgan’a… Yurdumuza sığınan her kimse ona soruyoruz: niye savaşmadın kardeşim? niye uzatmadın boynunu bıçağa? niye çıktın o kuyudan? Hem ne işin var bizim arafımızda?