PROF. DR. NİYAZİ BEKİ
Sonsuz ilim ve hikmet sahibi Allah, kendisine ilişkin bir ism-i azam yahut ism-i azamın bir ögesi olan “ADL” ism-i celilinin bir tecellisi olarak, kâinatı baştan sona adalet ve istikrarlar üzerine kurmuştur. Kainatta yalnız ekolojik istikrar değil, hem de astronomik, jeolojik ve daha benzeri birfazlaca ontolojik istikrarlar de vardır. Allah’ın kudret ve iradesinin mücessem bir kitabı olan kozmosta bu istikrarlar olduğu üzere, Onun kelam, ilim, hikmet ve iradesinin bir tezahürü olan Kur’an-i kerimde de bu adalet ve istikrarlar epeyce mükemmel nakışlarla dizayn edilmiştir. Kur’an’ın ruhlara ulvi bir zevk veren, akılları kendine hayran bırakan, gönülleri cezbeden, zihinleri heyecana getiren, kulaklara bir şelaleden akan su misali bir ahenk ortasında şiirimsi sesler akıtan sözleri, ayetleri ve cümlelerinin bu durumu, onun istikrarlı “nazm-ı maânisinden” (ifadelerindeki manaların birbirlerini dayanaklar mahiyette olmasından) ve adaletli “nazm-ı mebânisinden” ( manalara giydirilen lafız elbiselerinin manalara uygun ve ahenk içerisinde olmasından) meydana gelen şahane belagat ve fesahatinden kaynaklanmaktadır. Buna bakılırsa en sağlam duruş, en faydalı algı, en kuvvetli hakikat, iki mucizeli kitap olan kâinat ve Kur’an’ın onayladığı tasvir ve tasavvurlardadır. Bu tasavvurlar hakikat çizgisinde omuz omuza verip istikrarlı ve mütedâhil daireler içerisinde kaynaştığı vakit, her iki hayatın huzur ve barışı temin edilecektir.
“Rabbinin kelamı hem doğruluk tıpkı vakitte adalet bakımından tamamlanmıştır. O’nun kelamlarını değiştirecek kimse yoktur. O her şeyi işitmekte, her şeyi bilmektedir” (Enam, 6/115) mealindeki ayette Kur’an’ın hakkaniyetine ve âdil ve istikrarlı üslubuna işaret edilmiştir. Bu mevzuyu biraz daha açmak gerekirse, bunu birkaç unsur halinde şöyleki açıklayabiliriz:
1). kimi vakit dünya ile ahiret işleri farklı başka mütalaa edilse bile, aslında bütün dünyevi işler sonuç itibariyle dini alanın haricinde değildir. Çünkü bütün dünyevi işler din imtihanı açısından –mesela-ya yapılması gereken buyruklar yahut yapılmaması gereken yasaklardır. Bütün bunlar mükellef için bir sorumluluktur. Fakat görünürde yalnızca “ibadet” kalıbında ya da “adet” kisvesinde olan işler farklı biçimde isimlendirilebiliyor. Buna bakılırsa bir müminin din ve dünya işlerindeki sorumluluğu epey istikrarlı ve muvazeneli bir rotayı takip etmek durumundadır.
2) Bediüzzamanın o veciz tabiriyle: “Din ve dünya işlerini birbirinden ayıranlar sebeb-i felaket ve helakettir.” Zira din ve dünya iç içe girmiş iki daire üzeredir. Bu dairelerden yalnız birini nazara almak, öbürünü yok saymak büyük bir yanılgıdır. “ İnsanlardan öyleleri vardır ki, “Ey rabbimiz! Bize bu dünyada ver” diye dua ederler. bu biçimde bir kimsenin âhiretten hiç nasibi yoktur. İnsanlardan öyleleri de vardır ki, “Ey rabbimiz! Bize bu dünyada da yeterlilik ver, öteki dünyada da uygunluk ver; bizi cehennem azabından koru” derler” İşte kazandıklarından bir hissesi olanlar bunlardır. Allah, hesabı hayli çabuk görür!”(Bakara, 2/200-202) mealindeki ayetlerde din ile dünya işlerinde istikrarlı ve muvazeneli bir çizgi izlenmesinin gereğine işaret edilmiştir.
Bilindiği üzere, dünyanın iç yüzünün üç yüzü vardır. Birinci yüzü itibariyle Allah’ın sıfat ve esmasının tecellilerini gösteren bir Rabbanî mektuptur. İkinci yüzü itibariyle ahiretin tarlasıdır. Burada ekin ekilecek orada biçilecektir. Diken eken diken biçer, gül eken gül biçer. Üçüncü yüzü itibariyle aldatan süreksiz bir oyun ve cümbüşten ibarettir. Birinci iki yüzünü temel alanlar ahireti kazanmak için çalışan “ehl-i âhiret” sayılır, üçüncü yüzüne meftun olanlar ise yalnız dünya hayatının zevk-u sefası için çabalayan ve “ehl-i dünya” damgasını yiyen kimselerdir. (bk. Kelamlar, Otuz İkinci Söz)
3) Hassasiyet ve muvazene mefhumlarını şöyleki açıklamak mümkündür. Hassasiyet kalbin eseridir. Hissiyata dayalı duygusallığı ve hamaseti söz eder. Muvazene ise, aklın mahsulüdür. Analitik kanıyı, hikmetli tahlilleri ve mantık muhakemelerini temel alır.
Halk içinde yaygın biçimde kullanılan “Dine ziyan olmasın, ne olursa olsun..” sözü, avamca yapılan bir nümayiş, hamaset tarafı ağır basan, muvazeniçin mahrum bir bakış açısını göstermektedir. Fikirden fazla hissiyata, akıldan fazla kalbin müyûlatına, istikrarları gözetmekten fazla klasik taassubu barındıran tufeyli/çocuğumsu dilekleri yansıtmaktadır. Çünkü dine gelen bir ziyan dünyaya da dokunduğu üzere, dünyaya gelen bir ziyan da birçok vakit dine de dokunur. Kaldı ki dünya ahiretin mezrasıdır, dinin tohumları dünyada ekilir. Tarla yoksa tohum da ekilmez..
4) Osmanlı Devletinde, İkinci meşrutiyetle gelmesi beklenen hürriyet mefhumu halk içinde fazlaca yanlış algılanmış, dinin buyruk ve yasaklarını hiçe sayan gayr-ı mukayyet bir biçimde her şeyi mubah nazarann bir dinsizlik ögesi olarak düşünülmüştür.
İşte “dinde hassas, muhakeme-i akliyede noksan” birtakım kimselerin mevcudiyeti, o gün Bediüzzamana özetle şu kelamları söyletmişti: “ İkinci meşrutiyet üzere siyasi bir inkılabın olmasından dolayı dininin tehlikeye girdiğini düşünen bir adamın dindeki payı, örümcek ağı üzere zayıf düşmüş bir cehalettir ki onu korkutuyor, körü körüne bir taklittir ki onu telâşa düşürmüştür. Çünkü itimadını kaybeden ve aciz olduğunu hayal eden kimse, saadet ve memnunluğunu yalnız hükümetin cebinde olduğunu zanniçin kimse, kalbini, aklını da hükümetin kesesinde tahayyül eder ve bundan dolayı korkar, kaygılanır.”
Sonsuz ilim ve hikmet sahibi Allah, kendisine ilişkin bir ism-i azam yahut ism-i azamın bir ögesi olan “ADL” ism-i celilinin bir tecellisi olarak, kâinatı baştan sona adalet ve istikrarlar üzerine kurmuştur. Kainatta yalnız ekolojik istikrar değil, hem de astronomik, jeolojik ve daha benzeri birfazlaca ontolojik istikrarlar de vardır. Allah’ın kudret ve iradesinin mücessem bir kitabı olan kozmosta bu istikrarlar olduğu üzere, Onun kelam, ilim, hikmet ve iradesinin bir tezahürü olan Kur’an-i kerimde de bu adalet ve istikrarlar epeyce mükemmel nakışlarla dizayn edilmiştir. Kur’an’ın ruhlara ulvi bir zevk veren, akılları kendine hayran bırakan, gönülleri cezbeden, zihinleri heyecana getiren, kulaklara bir şelaleden akan su misali bir ahenk ortasında şiirimsi sesler akıtan sözleri, ayetleri ve cümlelerinin bu durumu, onun istikrarlı “nazm-ı maânisinden” (ifadelerindeki manaların birbirlerini dayanaklar mahiyette olmasından) ve adaletli “nazm-ı mebânisinden” ( manalara giydirilen lafız elbiselerinin manalara uygun ve ahenk içerisinde olmasından) meydana gelen şahane belagat ve fesahatinden kaynaklanmaktadır. Buna bakılırsa en sağlam duruş, en faydalı algı, en kuvvetli hakikat, iki mucizeli kitap olan kâinat ve Kur’an’ın onayladığı tasvir ve tasavvurlardadır. Bu tasavvurlar hakikat çizgisinde omuz omuza verip istikrarlı ve mütedâhil daireler içerisinde kaynaştığı vakit, her iki hayatın huzur ve barışı temin edilecektir.
“Rabbinin kelamı hem doğruluk tıpkı vakitte adalet bakımından tamamlanmıştır. O’nun kelamlarını değiştirecek kimse yoktur. O her şeyi işitmekte, her şeyi bilmektedir” (Enam, 6/115) mealindeki ayette Kur’an’ın hakkaniyetine ve âdil ve istikrarlı üslubuna işaret edilmiştir. Bu mevzuyu biraz daha açmak gerekirse, bunu birkaç unsur halinde şöyleki açıklayabiliriz:
1). kimi vakit dünya ile ahiret işleri farklı başka mütalaa edilse bile, aslında bütün dünyevi işler sonuç itibariyle dini alanın haricinde değildir. Çünkü bütün dünyevi işler din imtihanı açısından –mesela-ya yapılması gereken buyruklar yahut yapılmaması gereken yasaklardır. Bütün bunlar mükellef için bir sorumluluktur. Fakat görünürde yalnızca “ibadet” kalıbında ya da “adet” kisvesinde olan işler farklı biçimde isimlendirilebiliyor. Buna bakılırsa bir müminin din ve dünya işlerindeki sorumluluğu epey istikrarlı ve muvazeneli bir rotayı takip etmek durumundadır.
2) Bediüzzamanın o veciz tabiriyle: “Din ve dünya işlerini birbirinden ayıranlar sebeb-i felaket ve helakettir.” Zira din ve dünya iç içe girmiş iki daire üzeredir. Bu dairelerden yalnız birini nazara almak, öbürünü yok saymak büyük bir yanılgıdır. “ İnsanlardan öyleleri vardır ki, “Ey rabbimiz! Bize bu dünyada ver” diye dua ederler. bu biçimde bir kimsenin âhiretten hiç nasibi yoktur. İnsanlardan öyleleri de vardır ki, “Ey rabbimiz! Bize bu dünyada da yeterlilik ver, öteki dünyada da uygunluk ver; bizi cehennem azabından koru” derler” İşte kazandıklarından bir hissesi olanlar bunlardır. Allah, hesabı hayli çabuk görür!”(Bakara, 2/200-202) mealindeki ayetlerde din ile dünya işlerinde istikrarlı ve muvazeneli bir çizgi izlenmesinin gereğine işaret edilmiştir.
Bilindiği üzere, dünyanın iç yüzünün üç yüzü vardır. Birinci yüzü itibariyle Allah’ın sıfat ve esmasının tecellilerini gösteren bir Rabbanî mektuptur. İkinci yüzü itibariyle ahiretin tarlasıdır. Burada ekin ekilecek orada biçilecektir. Diken eken diken biçer, gül eken gül biçer. Üçüncü yüzü itibariyle aldatan süreksiz bir oyun ve cümbüşten ibarettir. Birinci iki yüzünü temel alanlar ahireti kazanmak için çalışan “ehl-i âhiret” sayılır, üçüncü yüzüne meftun olanlar ise yalnız dünya hayatının zevk-u sefası için çabalayan ve “ehl-i dünya” damgasını yiyen kimselerdir. (bk. Kelamlar, Otuz İkinci Söz)
3) Hassasiyet ve muvazene mefhumlarını şöyleki açıklamak mümkündür. Hassasiyet kalbin eseridir. Hissiyata dayalı duygusallığı ve hamaseti söz eder. Muvazene ise, aklın mahsulüdür. Analitik kanıyı, hikmetli tahlilleri ve mantık muhakemelerini temel alır.
Halk içinde yaygın biçimde kullanılan “Dine ziyan olmasın, ne olursa olsun..” sözü, avamca yapılan bir nümayiş, hamaset tarafı ağır basan, muvazeniçin mahrum bir bakış açısını göstermektedir. Fikirden fazla hissiyata, akıldan fazla kalbin müyûlatına, istikrarları gözetmekten fazla klasik taassubu barındıran tufeyli/çocuğumsu dilekleri yansıtmaktadır. Çünkü dine gelen bir ziyan dünyaya da dokunduğu üzere, dünyaya gelen bir ziyan da birçok vakit dine de dokunur. Kaldı ki dünya ahiretin mezrasıdır, dinin tohumları dünyada ekilir. Tarla yoksa tohum da ekilmez..
4) Osmanlı Devletinde, İkinci meşrutiyetle gelmesi beklenen hürriyet mefhumu halk içinde fazlaca yanlış algılanmış, dinin buyruk ve yasaklarını hiçe sayan gayr-ı mukayyet bir biçimde her şeyi mubah nazarann bir dinsizlik ögesi olarak düşünülmüştür.
İşte “dinde hassas, muhakeme-i akliyede noksan” birtakım kimselerin mevcudiyeti, o gün Bediüzzamana özetle şu kelamları söyletmişti: “ İkinci meşrutiyet üzere siyasi bir inkılabın olmasından dolayı dininin tehlikeye girdiğini düşünen bir adamın dindeki payı, örümcek ağı üzere zayıf düşmüş bir cehalettir ki onu korkutuyor, körü körüne bir taklittir ki onu telâşa düşürmüştür. Çünkü itimadını kaybeden ve aciz olduğunu hayal eden kimse, saadet ve memnunluğunu yalnız hükümetin cebinde olduğunu zanniçin kimse, kalbini, aklını da hükümetin kesesinde tahayyül eder ve bundan dolayı korkar, kaygılanır.”