Uzun yıllardır belgesel sinemaya emek veren ve son olarak 2015 yılındaki Diyarbakır, Suruç ve Ankara Garı katliamlarını mevzu alan “Ölüm Ne Yana Düşer Usta” isimli belgeseli kayda alan Gül Büyükbeşe, bu janrın sayılı isimlerinden biri… TRT’de çalıştığı senelerda yaptığı belgesellerle ismini duyuran ve emek sıkıntısını gündeme taşıyan Büyükbeşe, şu günlerde yoluna bağımsız olarak devam ediyor.
Son belgeseli ile tıpkı isimli bir de kitap kaleme alan ve şu günlerde raflarda bulunan çalışması (Ölüm Ne Yana Düşer Usta – Notabene Yayınları) ile ilgili Büyükbeşe’yle bir ortaya geldik ve belgesel sinema anlayışı hakkında konuştuk.
Sizi bir de kendi sözlerinizle dinleyelim…
Belgesel sinemacıyım. Geçmişimde birden fazla TRT’de yapılmış 20’den çok sinema var. Yani yıllarımı Jean Luc Godard’ın “sinemanın yarattığı büyük günah” olarak nitelendirdiği televizyonda geçirdim. Doğal ki, belgeselciliğim de başlangıçta televizyonda biçimlendi. Lakin tam da burada değerle vurgulamak istediğim bir nokta var; 1998’de bağımsız sendika kurma gayesiyle yola çıkan ancak daha sonra KESK bünyesinde örgütlenen bir avuç TRT işçisinden biri olarak, ben de TRT’nin öncelikli nazaranvinin “kamu hizmeti yayıncılığı” yapmak olduğuna inanıyordum, hala inanıyorum. Açmak gerekirse; kamu hizmeti yayıncılığı tüm yurttaşlara, sınıflara, etnik ve dinî kökene, toplumsal katmana tıpkı ve eşit biçimde yaklaşmak demektir ve ötürüsıyla kamu hizmeti yayıncısı toplumun her bölümü için içerik üretmek mecburiyetindedir. TRT’de yaptığım belgesellere, daha doğrusu ele aldığım bahislere da bu şuurla yaklaştım. O niçinledir ki, son periyot TRT filmlerimin çabucak hepsi emekle ilgilidir. Neredeyse inatla maden personellerini, tersane emekçilerini, mevsimlik tarım emekçileri anlattığım sinemalar yaptım gerisi arkasına. En ölümlü kesimlerdeki iş cinayetlerini ya da her kesimde görülen ve artık kanıksanmış olan sömürüyü anlatmaya çaba ettim.
Mevt Ne Yana Düşer Usta, Derleyen: Gül Büyükbeşe&Sibel Tekin, 416 syf., NotaBene Yayınları, 2021.
2017 yılında TRT’den ayrıldım. O günden bugüne ise bağımsız belgeselci olarak çalışıyorum. Son sinemam “Ölüm Ne Yana Düşer Usta”. 2015’de iş cinayetlerini ve emek sömürüsünü bile bir kenara koymak zorunda kaldığımız ve karanlığın en koyusuna baktığımız bir devir gelmişti, anımsayacaksınız. Bu sinema, o devrin bir eseri ve birbiri arkasına üzerimizde patlayan IŞİD bombalarını anlattığımız bir sinema. Bilhassa Diyarbakır, Suruç ve Ankara Gar Katliamları ile ilgili. Sineması yaptık, bitirdik. Ancak kelam imajdan taşınca, yeni söyleşiler de ekleyerek birebir isimle bir de kitap yaptık. Ankara Gar Katliamı’nın altıncı yılında, geçtiğimiz hafta çıktı matbaadan. Kitabı 10 Ekim’e yetiştirebildiğimiz için memnunuz. Zira o kadar acıydı ki o devirde yaşananlar, unutturmamak boynumuzun borcu.
Kavramsal olarak bakıldığında belgesel sinema, öbür sanat kısımlarına nazaran gerçeğe sadık kalmasıyla öne çıkıyor. Zihninizde belirlemeye başlayan bir fikir belgesele varmadan evvel, tıpkı bir ağacın kolları üzere kurmacaya, hayali olana uzanıyordur kesinlikle. Bu durum bir sanatçıyı kısıtlamaz mı?
Doğrusu hayır, beni evvel bir hayal dürtmez. Dikkatimi bir “mesele” ya da “konu” çeker. Bunlar ekseriyetle gerimi dönüp yürüyerek uzaklaşamayacağım bahislerdir. Çoğunlukla derin yaralardır, büyük sızılardır. örneğin Tuzla tersanelerinde ya da madenlerde beşerler durmaksızın ölüyordur ve aslında önlenebilecek ölümlerdir bunlar. Ya da Ankara’da 78 gün süren ve daha yaşanırken efsaneye dönüşmüş bir Monopol direnişi olmaktadır, personeller başşehrin göbeğine çadır kurmuşlardır hatta. Ya da bir daha başşehrin göbeğinde bombalar patlamış, beşerler paramparça olmuş ve o gün o alanda olanların hayatı tekrar asla eskisi üzere olamamıştır. Oracıktadır bu problemler; büyük tasalar, büyük sevinçler, büyük karşı çıkışlar. Her şey gözümüzün önünde olup bitmektedir. Ve bütün bunlarla bir kederi olur kimilerinin; daha epey konuşmak, daha fazlaca soru sormak, anlamaya, anlamlandırmaya çalışmak ister. Benim anlatmak istediklerim bu biçimde biçimleniyor diyebilirim. Çabucak hiç bir vakit hayali olana uzanmadı kanılarım.
Yani derdim iş cinayetlerini anlatmaksa mesela, “orta yaşlı, erkek bir tersane personeli bir sabah uyanır…” diye başlamadım düşünmeye. Ya da düşündüysem de, o orta yaşlı emekçi tersanede yüksekten düşüp ölebileceği için ya da kum torbaları yerine çalışanları bir filikaya sokan şartlar yüzünden ölebileceği için ya da ölmesini engellemek üzere gereken tedbirler alınmadığından ölebileceği için; bütün bunlar olağan karşılanmasın, anlatılsın, bilinsin diye başladım düşünmeye. Bir cins sorumluluk olarak tanımlanabilir sanırım. Lakin önümde duranı soymaya, sorular sormaya, sonuca değil sürece odaklanmaya başladıktan daha sonra, “peki artık bunu nasıl anlatacağım” noktasına geliyorum. Hikâyeleştirmek fakat o noktadan daha sonra sorduğum bir soru oluyor; pekala artık bu hakikatle ne yapacağım?
‘TEK DERMANIMIZ DAYANIŞMA’
Türkiye’de belgesel sinema pek önemsenmez. Şenliklerde geri planda kalır, TV satışı yapılmaz, kaynak yaratmada ıstırap yaşanır. Kendinizi “üvey evlat” üzere hissediyor musunuz?
Kendimi hiç üvey evlat üzere hissetmedim. Olsa olsa varsıl konağa hayatı kurtulsun diye verilmiş bir evlatlık üzere hissetmiş olabilirim, paylaşamadığım bir zenginliği nazaranrek büyümüşüm üzere. olağan olarak o evlatlık da bir noktada isyan ediyor. Ya da ben evlatlığın isyan ettiğini, kendi hayatının iplerini eline aldığını hayal ediyorum. İplerini eline alan da elbette evvel gidip kendi gibileri buluyor. Ayakta kalabilmek için bulmak zorunda aslına bakarsan. Demek istediğim dayanışmanın tek deva olduğu. Israrla sav ediyorum ki, belgesel sinema, bütün kısıtlarına karşın ya da tahminen tam da bu kısıtlar yüzünden, kelamı etmeye değecek bir dayanışmanın nüvelerini barındıran az sayıda alandan biri. Yani ben varsıl konağın değil, dayanışma hedefiyle bir ortaya gelenlerin oluşturduğu o yeni ailenin bir üyesi üzere hissediyorum kendimi, bir öz evlat üzere.
Bir estetik tercih olarak belgesel için, sinemanın özü, kaynağı diyebiliriz. Çünkü çekilen birinci sinemalar belgeseldi. Tarihî bağlam ortasında, belgeselin bugüne ulaşma serüvenini, geçirdiği değişimleri nasıl yorumluyorsunuz? Kendinizi bu gelenek ortasında nerede görüyorsunuz?
Belgesele sinemanın özü diyebilir miyiz, doğrusu fazlaca emin değilim. Evet, birinci sinemalar anın hareketini kaydetme isteği ile ortaya çıktılar. Lakin bu imgeleri, yani mesela Lumiere Fabrikası’ndan çıkan personelleri ya da perona giren treni belgesel diye nitelendirmek kanımca çok abartılı olur. Bunlara olsa olsa evrak diyebiliriz ve kuşkusuz belgedirler de. Ancak ne zamanki bu imajlar “kurgulandı”, sinema denen şey de, bu biçimde sinema oldu sanırım. İster tek tek imajların birbirine bağlanması manasındaki kurgu olsun, isterse sinemanın genel kurgusu; sinemayı belirleyen bence o kurgudur. Zira sinemada hakikat de, hayal de lakin bir kurgu aracılığıyla anlatılır.
Ben şahsi olarak hakikate değer veriyorum, olgusal gerçekliğe. Sanırım bütün hayatım boyunca sonuçtan fazla süreçle ilgili oldum. Yani görünen gerçekliğe dair sorularım oldu daima. Şöyle açayım; yalnızca sonuçla ilgili olsak, “IŞİD geldi ve Diyarbakır’da, Suruç’ta ve Ankara’da başımıza bombalar bıraktı” demekle iktifa etmemiz gerekirdi. Lakin “ne oldu da IŞİD Türkiye halklarına musallat oldu?” sorusunu sormaya başladığınız anda, görünenden hakikate yanlışsız bir seyahate çıkmışsınız demektir. Ben de yaptığım belgeselleri en epeyce hakikatle uğraştığım, hakikat kazıcılığı yapmaya çaba ettiğim işler olarak düşünürüm, bu biçimde düşünmeyi isterim. bu vakitte bu cins işleri bir cins “eylem” olarak nitelendirenler de var lakin ben bu kadar ileriye gitmeden sorumluluk olarak nitelendirmeyi tercih ederim.
‘İÇERİK ÜRETİMİ DEMOKRATİKLEŞTİ(!)’
Bilhassa toplumsal medyada, hazır bilgi veren birtakım Youtube içerikleri belgesel olarak tanımlana geliyor. Bu noktadan yola çıkarak iki farklı soru soracağız. Birincisi, belgesel bilgi taşıma aracı mıdır? İkincisi, bu içerikleri estetik olarak nasıl değerlendiriyorsunuz?
Belgesel bilgi de taşır ve ama olağan olarak ondan ibaret değildir. Sinemanın üretim araçlarının bakılırsace ucuzladığı, erişilebilir olduğu bir periyotta olduğumuz gerçek. Tabir yerindeyse, içerik üretimi “demokratikleşti!”. Sonuç olarak, ortada fazlaca fazla “bilgi” ve fazlaca fazla bilgi taşıyan “medya” var. Palavranın sistemin neredeyse başat niteliği haline geldiği bu biçimde bir çağda, bu kadar epey bilginin bir sakıncası olduğunu doğrusu argüman edemem. Ama birtakım sorularım da var; doğruyu yanlıştan nasıl ayıracağız ve üzerimize boca edilmiş bu kadar malumatla ne yapacağız? Bütün bu soruları aşarsak şayet, sinemayı konuşmaya başlayabiliriz kanımca. O noktaya geldiysek, ortaya çıkan “mamüllerin” ne kadarına sinema yapıtı diyebileceğimizi tartışmakla başlayabiliriz örneğin. Demeye çalıştığım şu; karşımıza çıkan bu içerikleri kategorize ederkilk evvel sinemaya dair kavramlarımızın ve tariflerimizin üzerinden bir defa daha ve dikkatle geçmemiz gerekir. “İster belgesel, isterse de kurmaca olsun, bir içeriği ne sinema yapar?” sorusu peşinden yola çıkacağımız birinci soru olabilir pekâlâ.
Belgesel sinema, gerçekle olan direkt münasebetinden dolayı, sık sık egemenlerin hışmına uğruyor. İdeolojik bağlamda bu durumu nasıl değerlendiriyorsunuz?
Sistemin tabiatına çok uygun buluyorum. Yaşarken görüyoruz aslına bakarsan fakat bir sefer de burada söyleyelim; ortasında yaşadığımız çağın tahminen de adaletsizlik, eşitsizlik, baskı, özgürlüklerin kısıtlanması kadar kıymetli bir karakteristiği daha var; palavra. ‘Geçmişle Gelecek içinde’ isimli kitabının Hakikat/Doğruluk ve Siyaset isimli son kısmında Hannah Arendt, palavranın devlete içkin bir kavram olduğunu, doğrunun bilerek saklandığını söylüyor ve bunu klâsik palavra olarak kategorize ediyor. Lakin Arendt klasik palavra ve çağdaş palavra içinde değerli bir fark olduğunu da vurguluyor ve “geleneksel palavra, olan bir şey hakkında palavra söylemek ya da gerçekleri gizlemekle sonludur. Çağdaş örgütlü palavra ise olgusal hakikatin şahsen kendisini tahrip etmeye yönelen bir radikal aksiyon biçimini alır” diyor. Bir öbür deyişle, klâsik palavra örtbas etmekse, çağdaş palavra yok etmek demektir. Bugün yapılan, geçmişten farklı olarak gerçek ve yanlış içindeki ayrımı ortadan kaldırmak. elbette yanlışsız ortadan kalkınca, bilgi de ortadan kalkıyor. Palavra yakalanabilir olmaktan çıkıyor bu biçimdece. Gerçek yok ki, palavra yakalansın. Durum hâkim açısından bu biçimde. bu biçimdece hakikat giderek kırılganlaşıyor. Halklar için de durum bu biçimde.
özetlemek gerekirse şu biçimde bir soruyla devam edebilirim; palavrası başat pozisyona yerleştirip kelam ve müzakere alanını ortadan kaldırmayı hedefleyen kapitalist hegemonya sisteminde, nizamın hükümranlarının, varlık sebebi hakikat olan belgesel sinema ile kederinin olmasından daha anlaşılır ne olabilir ki? Burada olağan olarak bir antagonizma var. tekrar Arendt’in üstte andığımız incelemesine başvuracak olursak, şu cümleyi seçerek buraya taşımamız gerekir; “her insanın palavra söylemiş olduği bir yerde, hakikat anlatıcısı farkında olsun olmasın harekette bulunmaya başlamış demektir.”
Tam da bu niçinledir ki, muhalif her sinema ve sinemacı evvel kolluğun, daha sonra yargının hışmına uğrar. Bu yetmez; ürettiği belgeseller ana akım şenliklerde gösterilmez olur. Hatta o da yetmez belgeselcinin yalnızca sinemaları değil, sansürle gayret etmesi de sansürün öznesine dönüşür.
‘ESKİ TRT, ÇOKTAN GÖZ HİZAMIZDAN ÇEKİLDİ’
Son günlerde, filmler/diziler yayımlayan çeşitli internet mecralarının daha faal kullanılıyor olması hasebiyle, birkaç sermayedarın “piyasaya” gireceği konuşuluyor. Bu durum yalnızca dizi bölümü için değil, sinema kesimi için de heyecan yarattı. Pekala, belgesel sinemacılar bunun neresinde? İnternet mecralarından dayanak alarak iş üretebilmek, geçmişteki üretim şartlarına nazaran sizi özgürleştirir mi? Ne düşüyorsunuz?
yıllarını TRT’de geçirmiş biri olarak bu soruya karşılığım kendimi bu yeni internet mecralarında nazaranmediğim olur. Sermayenin benim ve birfazlaca belgeselci arkadaşımın ürettiği cins sinemalara sıcak bakmayacağını iddia edebilmek için kâhin olmak gerekmiyor. Aslında ister belgesel sinema yapsın, isterse de kurmaca sinema; kelamı hükümranın ve (mutlaka birlikte anılması gerekecek biçimde) sermayenin kurduğu alanın haricinden kuran hiç kimsenin, bu mecralarda bir işi ve rolü olabileceğini düşünmüyorum doğrusu. Üstelik geçen her gün bu niyetimi daha da pekiştiriyor. Vakit süratle bozuluyor. O kadar ki, bugün kendimi, geçmişte kamu hizmeti yayıncılığına uygun içerik üretmek konusundaki ısrarımı bir manada onaylayan ve sinema yapabilmemin önünü açan TRT’de çalışırken de hayal edemiyorum. Eski TRT de, öbür birfazlaca şey üzere oldukçatan göz hizamızdan çekildi.
Pekala vaz mı geçeceğiz? şüphesiz hayır! Vazgeçmeyeceğiz ancak birbirimizle dayanışmanın yollarını arayacağız. Zira bundan daha sonra sinema yapabilmemiz fakat dayanışma ile mümkün olabilir diye düşünüyorum; örneğin kooperatif tipi örgütlenmelerle ya da orijinal üretim modellerine baş yorarak. Yalnızca direktörlerin bir ortada olduğu yeni modeller değil kastım, bir sinema üretim sürecinde yer alan her insanın dahil olduğu dayanışma formlarını hayal ediyorum. Zira bizim işimizde takımın kıymeti yadsınamaz, sinemalar takımlarla çıkar ortaya. Takımdaki her insanın, bu şartlarda iş yapmak için kaçınılmaz bir gereklilik olan dayanışmaya eşit katkı koyduğu bir üretim biçimi hala en büyük düşüm. Tam da burada ve yeri gelmişken, şahsi belgesel seyahatimi isimlerini geçirmeden anlatmanın haksızlık olacağı birkaç sevgili dostumu kesinlikle anmak isterim; Hayri Çölaşan’ı, Nuri Leblebici’yi, Alper Türkdoğan’ı ve Sibel Tekin’i…
Hazırladığınız yeni bir proje var mı? Günleriniz nasıl geçiyor?
Günlerim şaşırarak ve hala şaşırabildiğime sevinerek geçiyor. Şaşırabiliyorsam şayet, kanıksamamışım, karşı çıkabilirim, kelam örgütleyebilirim, örneğin sinema yapabilirim diye düşünüyorum, keyifli oluyorum. Zira hiç şaşırmadığımız nokta, bu koyu ve ağır havada nefes almaya alışmak üzere geliyor bana. Kendimi yokluyorum ve çabucak hemen o noktada olmadığıma seviniyorum. bu biçimde çabucak işe koyulayım diyorum; şimdiki vaktin kahramanlaştırdığı beşerler var ya da benim kahraman olduğuna inandıklarım. Onların sinemalarını yapabilmek, soru sormaya devam etmek; örneğin iş cinayetleri ve bayan cinayetleri ile ilgili iki kitap daha hazırlamak istiyorum. Bunları yaparsam, benim penceremden görünen boz bulanık görüntünün bir fotoğrafını çekmiş olacağım sanki… Bunu istiyorum.
Son belgeseli ile tıpkı isimli bir de kitap kaleme alan ve şu günlerde raflarda bulunan çalışması (Ölüm Ne Yana Düşer Usta – Notabene Yayınları) ile ilgili Büyükbeşe’yle bir ortaya geldik ve belgesel sinema anlayışı hakkında konuştuk.
Sizi bir de kendi sözlerinizle dinleyelim…
Belgesel sinemacıyım. Geçmişimde birden fazla TRT’de yapılmış 20’den çok sinema var. Yani yıllarımı Jean Luc Godard’ın “sinemanın yarattığı büyük günah” olarak nitelendirdiği televizyonda geçirdim. Doğal ki, belgeselciliğim de başlangıçta televizyonda biçimlendi. Lakin tam da burada değerle vurgulamak istediğim bir nokta var; 1998’de bağımsız sendika kurma gayesiyle yola çıkan ancak daha sonra KESK bünyesinde örgütlenen bir avuç TRT işçisinden biri olarak, ben de TRT’nin öncelikli nazaranvinin “kamu hizmeti yayıncılığı” yapmak olduğuna inanıyordum, hala inanıyorum. Açmak gerekirse; kamu hizmeti yayıncılığı tüm yurttaşlara, sınıflara, etnik ve dinî kökene, toplumsal katmana tıpkı ve eşit biçimde yaklaşmak demektir ve ötürüsıyla kamu hizmeti yayıncısı toplumun her bölümü için içerik üretmek mecburiyetindedir. TRT’de yaptığım belgesellere, daha doğrusu ele aldığım bahislere da bu şuurla yaklaştım. O niçinledir ki, son periyot TRT filmlerimin çabucak hepsi emekle ilgilidir. Neredeyse inatla maden personellerini, tersane emekçilerini, mevsimlik tarım emekçileri anlattığım sinemalar yaptım gerisi arkasına. En ölümlü kesimlerdeki iş cinayetlerini ya da her kesimde görülen ve artık kanıksanmış olan sömürüyü anlatmaya çaba ettim.
Mevt Ne Yana Düşer Usta, Derleyen: Gül Büyükbeşe&Sibel Tekin, 416 syf., NotaBene Yayınları, 2021.
2017 yılında TRT’den ayrıldım. O günden bugüne ise bağımsız belgeselci olarak çalışıyorum. Son sinemam “Ölüm Ne Yana Düşer Usta”. 2015’de iş cinayetlerini ve emek sömürüsünü bile bir kenara koymak zorunda kaldığımız ve karanlığın en koyusuna baktığımız bir devir gelmişti, anımsayacaksınız. Bu sinema, o devrin bir eseri ve birbiri arkasına üzerimizde patlayan IŞİD bombalarını anlattığımız bir sinema. Bilhassa Diyarbakır, Suruç ve Ankara Gar Katliamları ile ilgili. Sineması yaptık, bitirdik. Ancak kelam imajdan taşınca, yeni söyleşiler de ekleyerek birebir isimle bir de kitap yaptık. Ankara Gar Katliamı’nın altıncı yılında, geçtiğimiz hafta çıktı matbaadan. Kitabı 10 Ekim’e yetiştirebildiğimiz için memnunuz. Zira o kadar acıydı ki o devirde yaşananlar, unutturmamak boynumuzun borcu.
Kavramsal olarak bakıldığında belgesel sinema, öbür sanat kısımlarına nazaran gerçeğe sadık kalmasıyla öne çıkıyor. Zihninizde belirlemeye başlayan bir fikir belgesele varmadan evvel, tıpkı bir ağacın kolları üzere kurmacaya, hayali olana uzanıyordur kesinlikle. Bu durum bir sanatçıyı kısıtlamaz mı?
Doğrusu hayır, beni evvel bir hayal dürtmez. Dikkatimi bir “mesele” ya da “konu” çeker. Bunlar ekseriyetle gerimi dönüp yürüyerek uzaklaşamayacağım bahislerdir. Çoğunlukla derin yaralardır, büyük sızılardır. örneğin Tuzla tersanelerinde ya da madenlerde beşerler durmaksızın ölüyordur ve aslında önlenebilecek ölümlerdir bunlar. Ya da Ankara’da 78 gün süren ve daha yaşanırken efsaneye dönüşmüş bir Monopol direnişi olmaktadır, personeller başşehrin göbeğine çadır kurmuşlardır hatta. Ya da bir daha başşehrin göbeğinde bombalar patlamış, beşerler paramparça olmuş ve o gün o alanda olanların hayatı tekrar asla eskisi üzere olamamıştır. Oracıktadır bu problemler; büyük tasalar, büyük sevinçler, büyük karşı çıkışlar. Her şey gözümüzün önünde olup bitmektedir. Ve bütün bunlarla bir kederi olur kimilerinin; daha epey konuşmak, daha fazlaca soru sormak, anlamaya, anlamlandırmaya çalışmak ister. Benim anlatmak istediklerim bu biçimde biçimleniyor diyebilirim. Çabucak hiç bir vakit hayali olana uzanmadı kanılarım.
Yani derdim iş cinayetlerini anlatmaksa mesela, “orta yaşlı, erkek bir tersane personeli bir sabah uyanır…” diye başlamadım düşünmeye. Ya da düşündüysem de, o orta yaşlı emekçi tersanede yüksekten düşüp ölebileceği için ya da kum torbaları yerine çalışanları bir filikaya sokan şartlar yüzünden ölebileceği için ya da ölmesini engellemek üzere gereken tedbirler alınmadığından ölebileceği için; bütün bunlar olağan karşılanmasın, anlatılsın, bilinsin diye başladım düşünmeye. Bir cins sorumluluk olarak tanımlanabilir sanırım. Lakin önümde duranı soymaya, sorular sormaya, sonuca değil sürece odaklanmaya başladıktan daha sonra, “peki artık bunu nasıl anlatacağım” noktasına geliyorum. Hikâyeleştirmek fakat o noktadan daha sonra sorduğum bir soru oluyor; pekala artık bu hakikatle ne yapacağım?
‘TEK DERMANIMIZ DAYANIŞMA’
Türkiye’de belgesel sinema pek önemsenmez. Şenliklerde geri planda kalır, TV satışı yapılmaz, kaynak yaratmada ıstırap yaşanır. Kendinizi “üvey evlat” üzere hissediyor musunuz?
Kendimi hiç üvey evlat üzere hissetmedim. Olsa olsa varsıl konağa hayatı kurtulsun diye verilmiş bir evlatlık üzere hissetmiş olabilirim, paylaşamadığım bir zenginliği nazaranrek büyümüşüm üzere. olağan olarak o evlatlık da bir noktada isyan ediyor. Ya da ben evlatlığın isyan ettiğini, kendi hayatının iplerini eline aldığını hayal ediyorum. İplerini eline alan da elbette evvel gidip kendi gibileri buluyor. Ayakta kalabilmek için bulmak zorunda aslına bakarsan. Demek istediğim dayanışmanın tek deva olduğu. Israrla sav ediyorum ki, belgesel sinema, bütün kısıtlarına karşın ya da tahminen tam da bu kısıtlar yüzünden, kelamı etmeye değecek bir dayanışmanın nüvelerini barındıran az sayıda alandan biri. Yani ben varsıl konağın değil, dayanışma hedefiyle bir ortaya gelenlerin oluşturduğu o yeni ailenin bir üyesi üzere hissediyorum kendimi, bir öz evlat üzere.
Bir estetik tercih olarak belgesel için, sinemanın özü, kaynağı diyebiliriz. Çünkü çekilen birinci sinemalar belgeseldi. Tarihî bağlam ortasında, belgeselin bugüne ulaşma serüvenini, geçirdiği değişimleri nasıl yorumluyorsunuz? Kendinizi bu gelenek ortasında nerede görüyorsunuz?
Belgesele sinemanın özü diyebilir miyiz, doğrusu fazlaca emin değilim. Evet, birinci sinemalar anın hareketini kaydetme isteği ile ortaya çıktılar. Lakin bu imgeleri, yani mesela Lumiere Fabrikası’ndan çıkan personelleri ya da perona giren treni belgesel diye nitelendirmek kanımca çok abartılı olur. Bunlara olsa olsa evrak diyebiliriz ve kuşkusuz belgedirler de. Ancak ne zamanki bu imajlar “kurgulandı”, sinema denen şey de, bu biçimde sinema oldu sanırım. İster tek tek imajların birbirine bağlanması manasındaki kurgu olsun, isterse sinemanın genel kurgusu; sinemayı belirleyen bence o kurgudur. Zira sinemada hakikat de, hayal de lakin bir kurgu aracılığıyla anlatılır.
Ben şahsi olarak hakikate değer veriyorum, olgusal gerçekliğe. Sanırım bütün hayatım boyunca sonuçtan fazla süreçle ilgili oldum. Yani görünen gerçekliğe dair sorularım oldu daima. Şöyle açayım; yalnızca sonuçla ilgili olsak, “IŞİD geldi ve Diyarbakır’da, Suruç’ta ve Ankara’da başımıza bombalar bıraktı” demekle iktifa etmemiz gerekirdi. Lakin “ne oldu da IŞİD Türkiye halklarına musallat oldu?” sorusunu sormaya başladığınız anda, görünenden hakikate yanlışsız bir seyahate çıkmışsınız demektir. Ben de yaptığım belgeselleri en epeyce hakikatle uğraştığım, hakikat kazıcılığı yapmaya çaba ettiğim işler olarak düşünürüm, bu biçimde düşünmeyi isterim. bu vakitte bu cins işleri bir cins “eylem” olarak nitelendirenler de var lakin ben bu kadar ileriye gitmeden sorumluluk olarak nitelendirmeyi tercih ederim.
‘İÇERİK ÜRETİMİ DEMOKRATİKLEŞTİ(!)’
Bilhassa toplumsal medyada, hazır bilgi veren birtakım Youtube içerikleri belgesel olarak tanımlana geliyor. Bu noktadan yola çıkarak iki farklı soru soracağız. Birincisi, belgesel bilgi taşıma aracı mıdır? İkincisi, bu içerikleri estetik olarak nasıl değerlendiriyorsunuz?
Belgesel bilgi de taşır ve ama olağan olarak ondan ibaret değildir. Sinemanın üretim araçlarının bakılırsace ucuzladığı, erişilebilir olduğu bir periyotta olduğumuz gerçek. Tabir yerindeyse, içerik üretimi “demokratikleşti!”. Sonuç olarak, ortada fazlaca fazla “bilgi” ve fazlaca fazla bilgi taşıyan “medya” var. Palavranın sistemin neredeyse başat niteliği haline geldiği bu biçimde bir çağda, bu kadar epey bilginin bir sakıncası olduğunu doğrusu argüman edemem. Ama birtakım sorularım da var; doğruyu yanlıştan nasıl ayıracağız ve üzerimize boca edilmiş bu kadar malumatla ne yapacağız? Bütün bu soruları aşarsak şayet, sinemayı konuşmaya başlayabiliriz kanımca. O noktaya geldiysek, ortaya çıkan “mamüllerin” ne kadarına sinema yapıtı diyebileceğimizi tartışmakla başlayabiliriz örneğin. Demeye çalıştığım şu; karşımıza çıkan bu içerikleri kategorize ederkilk evvel sinemaya dair kavramlarımızın ve tariflerimizin üzerinden bir defa daha ve dikkatle geçmemiz gerekir. “İster belgesel, isterse de kurmaca olsun, bir içeriği ne sinema yapar?” sorusu peşinden yola çıkacağımız birinci soru olabilir pekâlâ.
Belgesel sinema, gerçekle olan direkt münasebetinden dolayı, sık sık egemenlerin hışmına uğruyor. İdeolojik bağlamda bu durumu nasıl değerlendiriyorsunuz?
Sistemin tabiatına çok uygun buluyorum. Yaşarken görüyoruz aslına bakarsan fakat bir sefer de burada söyleyelim; ortasında yaşadığımız çağın tahminen de adaletsizlik, eşitsizlik, baskı, özgürlüklerin kısıtlanması kadar kıymetli bir karakteristiği daha var; palavra. ‘Geçmişle Gelecek içinde’ isimli kitabının Hakikat/Doğruluk ve Siyaset isimli son kısmında Hannah Arendt, palavranın devlete içkin bir kavram olduğunu, doğrunun bilerek saklandığını söylüyor ve bunu klâsik palavra olarak kategorize ediyor. Lakin Arendt klasik palavra ve çağdaş palavra içinde değerli bir fark olduğunu da vurguluyor ve “geleneksel palavra, olan bir şey hakkında palavra söylemek ya da gerçekleri gizlemekle sonludur. Çağdaş örgütlü palavra ise olgusal hakikatin şahsen kendisini tahrip etmeye yönelen bir radikal aksiyon biçimini alır” diyor. Bir öbür deyişle, klâsik palavra örtbas etmekse, çağdaş palavra yok etmek demektir. Bugün yapılan, geçmişten farklı olarak gerçek ve yanlış içindeki ayrımı ortadan kaldırmak. elbette yanlışsız ortadan kalkınca, bilgi de ortadan kalkıyor. Palavra yakalanabilir olmaktan çıkıyor bu biçimdece. Gerçek yok ki, palavra yakalansın. Durum hâkim açısından bu biçimde. bu biçimdece hakikat giderek kırılganlaşıyor. Halklar için de durum bu biçimde.
özetlemek gerekirse şu biçimde bir soruyla devam edebilirim; palavrası başat pozisyona yerleştirip kelam ve müzakere alanını ortadan kaldırmayı hedefleyen kapitalist hegemonya sisteminde, nizamın hükümranlarının, varlık sebebi hakikat olan belgesel sinema ile kederinin olmasından daha anlaşılır ne olabilir ki? Burada olağan olarak bir antagonizma var. tekrar Arendt’in üstte andığımız incelemesine başvuracak olursak, şu cümleyi seçerek buraya taşımamız gerekir; “her insanın palavra söylemiş olduği bir yerde, hakikat anlatıcısı farkında olsun olmasın harekette bulunmaya başlamış demektir.”
Tam da bu niçinledir ki, muhalif her sinema ve sinemacı evvel kolluğun, daha sonra yargının hışmına uğrar. Bu yetmez; ürettiği belgeseller ana akım şenliklerde gösterilmez olur. Hatta o da yetmez belgeselcinin yalnızca sinemaları değil, sansürle gayret etmesi de sansürün öznesine dönüşür.
‘ESKİ TRT, ÇOKTAN GÖZ HİZAMIZDAN ÇEKİLDİ’
Son günlerde, filmler/diziler yayımlayan çeşitli internet mecralarının daha faal kullanılıyor olması hasebiyle, birkaç sermayedarın “piyasaya” gireceği konuşuluyor. Bu durum yalnızca dizi bölümü için değil, sinema kesimi için de heyecan yarattı. Pekala, belgesel sinemacılar bunun neresinde? İnternet mecralarından dayanak alarak iş üretebilmek, geçmişteki üretim şartlarına nazaran sizi özgürleştirir mi? Ne düşüyorsunuz?
yıllarını TRT’de geçirmiş biri olarak bu soruya karşılığım kendimi bu yeni internet mecralarında nazaranmediğim olur. Sermayenin benim ve birfazlaca belgeselci arkadaşımın ürettiği cins sinemalara sıcak bakmayacağını iddia edebilmek için kâhin olmak gerekmiyor. Aslında ister belgesel sinema yapsın, isterse de kurmaca sinema; kelamı hükümranın ve (mutlaka birlikte anılması gerekecek biçimde) sermayenin kurduğu alanın haricinden kuran hiç kimsenin, bu mecralarda bir işi ve rolü olabileceğini düşünmüyorum doğrusu. Üstelik geçen her gün bu niyetimi daha da pekiştiriyor. Vakit süratle bozuluyor. O kadar ki, bugün kendimi, geçmişte kamu hizmeti yayıncılığına uygun içerik üretmek konusundaki ısrarımı bir manada onaylayan ve sinema yapabilmemin önünü açan TRT’de çalışırken de hayal edemiyorum. Eski TRT de, öbür birfazlaca şey üzere oldukçatan göz hizamızdan çekildi.
Pekala vaz mı geçeceğiz? şüphesiz hayır! Vazgeçmeyeceğiz ancak birbirimizle dayanışmanın yollarını arayacağız. Zira bundan daha sonra sinema yapabilmemiz fakat dayanışma ile mümkün olabilir diye düşünüyorum; örneğin kooperatif tipi örgütlenmelerle ya da orijinal üretim modellerine baş yorarak. Yalnızca direktörlerin bir ortada olduğu yeni modeller değil kastım, bir sinema üretim sürecinde yer alan her insanın dahil olduğu dayanışma formlarını hayal ediyorum. Zira bizim işimizde takımın kıymeti yadsınamaz, sinemalar takımlarla çıkar ortaya. Takımdaki her insanın, bu şartlarda iş yapmak için kaçınılmaz bir gereklilik olan dayanışmaya eşit katkı koyduğu bir üretim biçimi hala en büyük düşüm. Tam da burada ve yeri gelmişken, şahsi belgesel seyahatimi isimlerini geçirmeden anlatmanın haksızlık olacağı birkaç sevgili dostumu kesinlikle anmak isterim; Hayri Çölaşan’ı, Nuri Leblebici’yi, Alper Türkdoğan’ı ve Sibel Tekin’i…
Hazırladığınız yeni bir proje var mı? Günleriniz nasıl geçiyor?
Günlerim şaşırarak ve hala şaşırabildiğime sevinerek geçiyor. Şaşırabiliyorsam şayet, kanıksamamışım, karşı çıkabilirim, kelam örgütleyebilirim, örneğin sinema yapabilirim diye düşünüyorum, keyifli oluyorum. Zira hiç şaşırmadığımız nokta, bu koyu ve ağır havada nefes almaya alışmak üzere geliyor bana. Kendimi yokluyorum ve çabucak hemen o noktada olmadığıma seviniyorum. bu biçimde çabucak işe koyulayım diyorum; şimdiki vaktin kahramanlaştırdığı beşerler var ya da benim kahraman olduğuna inandıklarım. Onların sinemalarını yapabilmek, soru sormaya devam etmek; örneğin iş cinayetleri ve bayan cinayetleri ile ilgili iki kitap daha hazırlamak istiyorum. Bunları yaparsam, benim penceremden görünen boz bulanık görüntünün bir fotoğrafını çekmiş olacağım sanki… Bunu istiyorum.