Türkiye belgesel sinema tarihinin değerli isimlerinden Mustafa Ünlü ile bir ortaya geldik. Mahallî gazetelerde başlayan gazetecilikten 32. Gün’de belgesel sinema imaline uzayan günlere ve daha sonraki süreçte bağımsız belgesel sinema üretime dair bir fazlaca şey konuştuk.
Ulusal ve milletlerarası bir hayli şenliğe katılan ve mükafatlar alan Ünlü, belgesel sinemanın kamusal bir iş olduğuna inanıyor. Bahis dijital platformların belgesel sinema “pazarına” girişine geldiğindeyse, “Kültürü, sanatı, aydınlanmayı, demokratik kanıyı siyaset üstü kabul eden bir toplumsal anlayışı hükümran olmadan sorduğunuz bağlamda daha fazla özgürleşeceğimizi, ya da daha doğrusu elimizin rahatlayacağını sanmıyorum.” diyerek görüşlerini deklare etti Ünlü.
Mustafa Ünlü
Sizi tanıyarak başlayalım önce…
Üniversiteye, Ankara Üniversitesi Basın Yayın Yüksek Okulu olarak girip, Bağlantı Fakültesi’nden mezun olduğum fakülteye girdiğimde amacım yeterli bir gazeteci olmaktı. Kısmım de gazetecilikti esasen. bu biçimde adetten olduğu üzere ikinci sınıftan başlayarak çeşitli basın kuruluşlarına ‘stajyer’ sıfatıyla girip çıkmaya başlamıştım. Fakat hangi gazete ki mahallî diyebileceğim Ankara gazetelerinden kelam ediyorum ya da dergiye başımı soktuysam bir iki aya kalmadan kapandı. En son Yeni Gündem mecmuasını ‘kapattıktan’ birkaç ay daha sonra TRT’de staj yapan bir arkadaşım, TRT 2’de İngilizce haber bültenini hazırlamaya yardım edecek birinin arandığını söylemiş oldu. İşin elektronik, ya da görsel-işitsel tarafına geçmiş oldum.
daha sonra bir hayal gerçekleşti ve 32. Gün programına geçtim, üretim yardımcısı olarak. bu biçimde programın hazırlanmasında Mehmet Ali Birand’la çalışan 5 bireyden biri oldum yani. Üstelik program grubuna girdikten 2 ay daha sonra da 7 kısımlık Kıbrıs belgeselinin çalışmalarına başladık. 1987-89 senelerından kelam ediyorum. Aslında diyebilirim ki Birand tarafınca çabucak suya atıldık, yüzmeyi öğrendik. Birand’ın söyleşileri ve ajans imajlarının kurgulanmasıyla hazırlanan programın, çabucak her evrakın yerinde, özgün çekimlerle üretimine geçildiği periyottur o. Belgeselciliği tozunu da o orta yuttum işte. Televizyon belgeselleri bir süre daha devam etti; Cumhuriyet’in Kraliçeleri, Vehbi Koç, 12 Eylül belgesel dizilerinin direktörlüğünü yaptım.
daha sonrasında da grup arkadaşlarımla kurduğumuz üretim şirketleri altında bağımsız belgeselci olarak sürdürdüm çalışmayı. Hala o denli devam ediyorum. Direktörü olduğum, yurt ortasında, yurt haricinde izleyiciyle buluşmuş, biri hariç hepsi beşere dair 30 kadar belgesel sinema var. Sonuncusu “Ah”. Çok sevdiğim, bana birden çok daha fazla ömür yaşatan bir meslekteyim.
Kavramsal olarak bakıldığında belgesel sinema, başka sanat kollarına nazaran gerçeğe sadık kalmasıyla öne çıkıyor. Zihninizde belirlemeye başlayan bir fikir belgesele varmadan evvel, tıpkı bir ağacın kısımları üzere kurmacaya, hayali olana uzanıyordur kesinlikle. Bu durum bir sanatçıyı kısıtlamaz mı?
İnanın hiç bir projede hayallerim ya da fikirlerim kurmacaya uzanmadı. Tahminen şu biçimde anlatılabilir; bir fikri belgesel sinemaya aktarma sürecinde kurduğum hayal, onun ortasındaki gerçek hikayeyi, dramayı nasıl ortaya çıkaracağımla ilgili olabilir. Şayet ömrün akışı maniler çıkarmazsa; gerçek yerde, yanlışsız vakitte olabilecek kadar uzun mühlet bir mevzuyu, insanları izleyebilmenin hayalinden kelam edilebilir. Kameranızı alıp yola çıktığınızda artık gerçek olanla ya da kavram olarak daha uygun karşıladığını düşündüğüm İngilizce kökenli ‘aktüel’ olanla karşı karşıyasınızdır. Alışılmış ki başta hayal ettiğiniz şey o haliyle gerçekleşmez. Hayat diğer türlü akar. Siz de hayallerinizde ‘güncellemeler’ yaparsınız. Bittiğinde hayal gerçek olur.
Bu süreçler olağan ki sanatçıyı kısıtlar ancak bu kısıtlara karşın belgesele sanatı katabiliyorsanız, diğer deyişle sinema yapabiliyorsanız başarmış olursunuz. Açık söylemek gerekirse ben filmlerimin hiç birinde çabucak hemen bunu istediğim ölçüde yapamadım. Bizim coğrafyada hayat o kadar süratli ve keskin dönüşlerle akıyor, şu ya da bu niçinle o denli acil ki yapmamız gerekenler, şimdiye dek hiç tam olmadı benim açımdan.
Türkiye’de belgesel sinema pek önemsenmez. Şenliklerde geri planda kalır, TV satışı yapılmaz, kaynak yaratmada ıstırap yaşanır. Kendinizi “üvey evlat” üzere hissediyor musunuz?
Ben kendimi üvey evlat üzere hissetmiyorum. Bu kelam ettiğiniz duruma yol açanlar, kamu yöneticileri, o şenlikleri yürütenler, televizyon vs. medyanın sahipleri “üvey baba” bana sorarsanız. Bu erkek hükümran toplumda “baba” demekte bir sakınca yok sanırım. Yoksa bu vakitte, bu şartlarda gerçeğin peşine düşen, olanı biteni belgelemeye, insanlara anlatmaya çalışan belgesel sinemacılar, görüntü aktivistler, gazeteciler en has evlat herbiçimde.
Bir estetik tercih olarak belgesel için, sinemanın özü, kaynağı diyebiliriz. Çünkü çekilen birinci sinemalar belgeseldi. Tarihi bağlam ortasında, belgeselin bugüne ulaşma serüvenini, geçirdiği değişimleri nasıl yorumluyorsunuz? Kendinizi bu gelenek ortasında nerede görüyorsunuz?
Evet, belgesel sinema şimdiki kadar dünyanın diğer coğrafyalarına, insan topluluklarına erişimin olmadığı bir çağda bunları görüntüleyip taşıma fonksiyonunu yüklenerek başladı diyebiliriz. daha sonra bunun yanına kıssa anlatıcılığı eklendi yavaş yavaş. Kurmaca sinema başını alıp gidince makul bir devir daha açıklayıcı, bilgi transferini öne çıkaran bir müddetç yaşandı. Natürel sanatı, sinema lisanını olağanüstü kullanan, bu manada kurmacayı da içeren sinemaya büyük katkı sağlayan belgesel sinemacılar daima oldu. Şiirsel belgesel diye bir biçim var örneğin. Kurmacada da ‘şiirsel’ tabiri kullanılır lakin bu daha epeyce estetik bir değerlendirmedir. halbuki belgeselde başlı başına bir anlatım biçimidir.
Son devirde dünyada karakter üzerinden, hikayeli, dramatik yapıyı epeyce öne çıkaran işler tartı kazandı. Kurmacayla yarışırcasına tesirli, kuvvetli belgeseller yapılıyor. Bunu bir yandan seviyorum. Çok kozmik, duygusal işler, gerçeğe sadık kalmak, sinemasal ‘çatışmayı’ fazla zorlamamak kaydıyla ki bu da kelam ettiğim dramatik yapıyı güçlendirmek ismine maalesef yapılıyor. Bir yandan da fon sağlayıcılar, sinema fonları, televizyon kanalları vs. ismine karar verenler bu tıp ‘garantili’ anlatımın peşine epeyce düştükleri için neredeyse bir dayatma ortaya çıkıyor. Belgesel sinemanın sınırsız alanını sınırlıyor. Kendi adıma, az de görülse, belgeselde bir çeşit Brechtyen anlatımın seçenek olduğunu düşünüyor, baş yoruyorum.
‘BELGESEL, BİLGİYİ KAYNAĞINDAN NEFRET ETTİRECEK KADAR HOŞ TAŞIR’
Bilhassa toplumsal medyada, hazır bilgi veren birtakım Youtube içerikleri belgesel olarak tanımlana geliyor. Bu noktadan yola çıkarak iki başka soru soracağız. Birincisi, belgesel bilgi taşıma aracı mıdır? İkincisi, bu içerikleri estetik olarak nasıl değerlendiriyorsunuz?
Evet hakikat, artık bir de bunlar var. İkinci sorudan başlayayım; bu üretimlerin estetiğinde belirleyici olan ya da ana belirleyici olan dijital platformlarda kullanılan algoritmalar diye düşünüyorum. Bir de olağan bu platformların istatistiklere dayanılarak var iseyılan ve o çizgide çoğaltılmaya çalışılan takipçileri. İzleyici kelamını bilhassa kullanmıyorum. Yeni dünya nizamında artık fazlaca olanı daha da çoğaltmak, az olanı yok saymak var, mâlum. Televizyon insanların ömrüne girdiğinde de farklı bir platform olarak ona uygun biçimler, estetik ortaya çıktı. Ortak noktası sinema dediğimiz şeye yaklaşmadıkça, çabuk doygunluk hissi veren, epey akılda kalmayan, içten hissedemediğimiz işler oluyor.
Birinci soruya gelirsek, evet, belgesel bir bilgi taşıma aracıdır. Hatta, bilgiyi en derinlikli, aydınlatıcı, ‘güzel’- kimi vakit o bilginin kaynağından nefret ettirecek kadar hoş taşır.
Belgesel sinema, gerçekle olan direkt bağından dolayı, sık sık egemenlerin hışmına uğruyor. İdeolojik bağlamda bu durumu nasıl değerlendiriyorsunuz?
Hükümranlar sıkıntılı. Egemenliklerini sonlandırabilecek, insanların ufkunu açabilecek gerçeklerin üstünü örtmeye çalışıyorlar. Bildiğiniz endişe yani.
‘SERMAYEDARLARDAN BİR BEKLENTİM YOK’
Son günlerde, filmler/diziler yayımlayan çeşitli internet mecralarının daha faal kullanılıyor olması hasebiyle, birkaç sermayedarın “piyasaya” gireceği konuşuluyor. Bu durum yalnızca dizi kesimi için değil, sinema kesimi için de heyecan yarattı. Pekala, belgesel sinemacılar bunun neresinde? İnternet mecralarından takviye alarak iş üretebilmek, geçmişteki üretim şartlarına nazaran sizi özgürleştirir mi? Ne düşüyorsunuz?
Bunun karşılığı evvelki birkaç soruda var esasen. Kendi adıma, belgesel sinemacı olarak sermayedarlardan pek bir beklentim yok. Belgesel sinemanın kamusal bir iş olduğuna inananlardanım. Kültürü, sanatı, aydınlanmayı, demokratik kanıyı siyaset üstü kabul eden bir toplumsal anlayışı hâkim olmadan sorduğunuz bağlamda daha fazla özgürleşeceğimizi ya da daha doğrusu elimizin rahatlayacağını sanmıyorum. Lakin aslına bakarsanız toplumcu belgeseller yapmak o özgürleşme hissini esasen hissetmeden olmuyor. Birinci bakışta görünenden hayli daha fazla meslektaşım var.
Hazırladığınız yeni bir proje var mı? Günleriniz nasıl geçiyor?
Ana akımların haricinde, geniş bir alanı kapsayan, kalıcı, fazlaca sesli işler yapan, bu periyoda ilişkin lakin tarihî pahası olan, fazlaca değerli bir külliyatı gerçek ve dijital platformlara bırakan; gazetecilere, edebiyatçılara, sanatkarlara dayanak olan arkadaşlarımla bir arada olmaya çalışıyorum. Bunun yanında da tabir ve basın özgürlüğünü merkezine alan bir projeyle uğraşıyorum uzunca bir vakittir.
Ulusal ve milletlerarası bir hayli şenliğe katılan ve mükafatlar alan Ünlü, belgesel sinemanın kamusal bir iş olduğuna inanıyor. Bahis dijital platformların belgesel sinema “pazarına” girişine geldiğindeyse, “Kültürü, sanatı, aydınlanmayı, demokratik kanıyı siyaset üstü kabul eden bir toplumsal anlayışı hükümran olmadan sorduğunuz bağlamda daha fazla özgürleşeceğimizi, ya da daha doğrusu elimizin rahatlayacağını sanmıyorum.” diyerek görüşlerini deklare etti Ünlü.
Mustafa Ünlü
Sizi tanıyarak başlayalım önce…
Üniversiteye, Ankara Üniversitesi Basın Yayın Yüksek Okulu olarak girip, Bağlantı Fakültesi’nden mezun olduğum fakülteye girdiğimde amacım yeterli bir gazeteci olmaktı. Kısmım de gazetecilikti esasen. bu biçimde adetten olduğu üzere ikinci sınıftan başlayarak çeşitli basın kuruluşlarına ‘stajyer’ sıfatıyla girip çıkmaya başlamıştım. Fakat hangi gazete ki mahallî diyebileceğim Ankara gazetelerinden kelam ediyorum ya da dergiye başımı soktuysam bir iki aya kalmadan kapandı. En son Yeni Gündem mecmuasını ‘kapattıktan’ birkaç ay daha sonra TRT’de staj yapan bir arkadaşım, TRT 2’de İngilizce haber bültenini hazırlamaya yardım edecek birinin arandığını söylemiş oldu. İşin elektronik, ya da görsel-işitsel tarafına geçmiş oldum.
daha sonra bir hayal gerçekleşti ve 32. Gün programına geçtim, üretim yardımcısı olarak. bu biçimde programın hazırlanmasında Mehmet Ali Birand’la çalışan 5 bireyden biri oldum yani. Üstelik program grubuna girdikten 2 ay daha sonra da 7 kısımlık Kıbrıs belgeselinin çalışmalarına başladık. 1987-89 senelerından kelam ediyorum. Aslında diyebilirim ki Birand tarafınca çabucak suya atıldık, yüzmeyi öğrendik. Birand’ın söyleşileri ve ajans imajlarının kurgulanmasıyla hazırlanan programın, çabucak her evrakın yerinde, özgün çekimlerle üretimine geçildiği periyottur o. Belgeselciliği tozunu da o orta yuttum işte. Televizyon belgeselleri bir süre daha devam etti; Cumhuriyet’in Kraliçeleri, Vehbi Koç, 12 Eylül belgesel dizilerinin direktörlüğünü yaptım.
daha sonrasında da grup arkadaşlarımla kurduğumuz üretim şirketleri altında bağımsız belgeselci olarak sürdürdüm çalışmayı. Hala o denli devam ediyorum. Direktörü olduğum, yurt ortasında, yurt haricinde izleyiciyle buluşmuş, biri hariç hepsi beşere dair 30 kadar belgesel sinema var. Sonuncusu “Ah”. Çok sevdiğim, bana birden çok daha fazla ömür yaşatan bir meslekteyim.
Kavramsal olarak bakıldığında belgesel sinema, başka sanat kollarına nazaran gerçeğe sadık kalmasıyla öne çıkıyor. Zihninizde belirlemeye başlayan bir fikir belgesele varmadan evvel, tıpkı bir ağacın kısımları üzere kurmacaya, hayali olana uzanıyordur kesinlikle. Bu durum bir sanatçıyı kısıtlamaz mı?
İnanın hiç bir projede hayallerim ya da fikirlerim kurmacaya uzanmadı. Tahminen şu biçimde anlatılabilir; bir fikri belgesel sinemaya aktarma sürecinde kurduğum hayal, onun ortasındaki gerçek hikayeyi, dramayı nasıl ortaya çıkaracağımla ilgili olabilir. Şayet ömrün akışı maniler çıkarmazsa; gerçek yerde, yanlışsız vakitte olabilecek kadar uzun mühlet bir mevzuyu, insanları izleyebilmenin hayalinden kelam edilebilir. Kameranızı alıp yola çıktığınızda artık gerçek olanla ya da kavram olarak daha uygun karşıladığını düşündüğüm İngilizce kökenli ‘aktüel’ olanla karşı karşıyasınızdır. Alışılmış ki başta hayal ettiğiniz şey o haliyle gerçekleşmez. Hayat diğer türlü akar. Siz de hayallerinizde ‘güncellemeler’ yaparsınız. Bittiğinde hayal gerçek olur.
Bu süreçler olağan ki sanatçıyı kısıtlar ancak bu kısıtlara karşın belgesele sanatı katabiliyorsanız, diğer deyişle sinema yapabiliyorsanız başarmış olursunuz. Açık söylemek gerekirse ben filmlerimin hiç birinde çabucak hemen bunu istediğim ölçüde yapamadım. Bizim coğrafyada hayat o kadar süratli ve keskin dönüşlerle akıyor, şu ya da bu niçinle o denli acil ki yapmamız gerekenler, şimdiye dek hiç tam olmadı benim açımdan.
Türkiye’de belgesel sinema pek önemsenmez. Şenliklerde geri planda kalır, TV satışı yapılmaz, kaynak yaratmada ıstırap yaşanır. Kendinizi “üvey evlat” üzere hissediyor musunuz?
Ben kendimi üvey evlat üzere hissetmiyorum. Bu kelam ettiğiniz duruma yol açanlar, kamu yöneticileri, o şenlikleri yürütenler, televizyon vs. medyanın sahipleri “üvey baba” bana sorarsanız. Bu erkek hükümran toplumda “baba” demekte bir sakınca yok sanırım. Yoksa bu vakitte, bu şartlarda gerçeğin peşine düşen, olanı biteni belgelemeye, insanlara anlatmaya çalışan belgesel sinemacılar, görüntü aktivistler, gazeteciler en has evlat herbiçimde.
Bir estetik tercih olarak belgesel için, sinemanın özü, kaynağı diyebiliriz. Çünkü çekilen birinci sinemalar belgeseldi. Tarihi bağlam ortasında, belgeselin bugüne ulaşma serüvenini, geçirdiği değişimleri nasıl yorumluyorsunuz? Kendinizi bu gelenek ortasında nerede görüyorsunuz?
Evet, belgesel sinema şimdiki kadar dünyanın diğer coğrafyalarına, insan topluluklarına erişimin olmadığı bir çağda bunları görüntüleyip taşıma fonksiyonunu yüklenerek başladı diyebiliriz. daha sonra bunun yanına kıssa anlatıcılığı eklendi yavaş yavaş. Kurmaca sinema başını alıp gidince makul bir devir daha açıklayıcı, bilgi transferini öne çıkaran bir müddetç yaşandı. Natürel sanatı, sinema lisanını olağanüstü kullanan, bu manada kurmacayı da içeren sinemaya büyük katkı sağlayan belgesel sinemacılar daima oldu. Şiirsel belgesel diye bir biçim var örneğin. Kurmacada da ‘şiirsel’ tabiri kullanılır lakin bu daha epeyce estetik bir değerlendirmedir. halbuki belgeselde başlı başına bir anlatım biçimidir.
Son devirde dünyada karakter üzerinden, hikayeli, dramatik yapıyı epeyce öne çıkaran işler tartı kazandı. Kurmacayla yarışırcasına tesirli, kuvvetli belgeseller yapılıyor. Bunu bir yandan seviyorum. Çok kozmik, duygusal işler, gerçeğe sadık kalmak, sinemasal ‘çatışmayı’ fazla zorlamamak kaydıyla ki bu da kelam ettiğim dramatik yapıyı güçlendirmek ismine maalesef yapılıyor. Bir yandan da fon sağlayıcılar, sinema fonları, televizyon kanalları vs. ismine karar verenler bu tıp ‘garantili’ anlatımın peşine epeyce düştükleri için neredeyse bir dayatma ortaya çıkıyor. Belgesel sinemanın sınırsız alanını sınırlıyor. Kendi adıma, az de görülse, belgeselde bir çeşit Brechtyen anlatımın seçenek olduğunu düşünüyor, baş yoruyorum.
‘BELGESEL, BİLGİYİ KAYNAĞINDAN NEFRET ETTİRECEK KADAR HOŞ TAŞIR’
Bilhassa toplumsal medyada, hazır bilgi veren birtakım Youtube içerikleri belgesel olarak tanımlana geliyor. Bu noktadan yola çıkarak iki başka soru soracağız. Birincisi, belgesel bilgi taşıma aracı mıdır? İkincisi, bu içerikleri estetik olarak nasıl değerlendiriyorsunuz?
Evet hakikat, artık bir de bunlar var. İkinci sorudan başlayayım; bu üretimlerin estetiğinde belirleyici olan ya da ana belirleyici olan dijital platformlarda kullanılan algoritmalar diye düşünüyorum. Bir de olağan bu platformların istatistiklere dayanılarak var iseyılan ve o çizgide çoğaltılmaya çalışılan takipçileri. İzleyici kelamını bilhassa kullanmıyorum. Yeni dünya nizamında artık fazlaca olanı daha da çoğaltmak, az olanı yok saymak var, mâlum. Televizyon insanların ömrüne girdiğinde de farklı bir platform olarak ona uygun biçimler, estetik ortaya çıktı. Ortak noktası sinema dediğimiz şeye yaklaşmadıkça, çabuk doygunluk hissi veren, epey akılda kalmayan, içten hissedemediğimiz işler oluyor.
Birinci soruya gelirsek, evet, belgesel bir bilgi taşıma aracıdır. Hatta, bilgiyi en derinlikli, aydınlatıcı, ‘güzel’- kimi vakit o bilginin kaynağından nefret ettirecek kadar hoş taşır.
Belgesel sinema, gerçekle olan direkt bağından dolayı, sık sık egemenlerin hışmına uğruyor. İdeolojik bağlamda bu durumu nasıl değerlendiriyorsunuz?
Hükümranlar sıkıntılı. Egemenliklerini sonlandırabilecek, insanların ufkunu açabilecek gerçeklerin üstünü örtmeye çalışıyorlar. Bildiğiniz endişe yani.
‘SERMAYEDARLARDAN BİR BEKLENTİM YOK’
Son günlerde, filmler/diziler yayımlayan çeşitli internet mecralarının daha faal kullanılıyor olması hasebiyle, birkaç sermayedarın “piyasaya” gireceği konuşuluyor. Bu durum yalnızca dizi kesimi için değil, sinema kesimi için de heyecan yarattı. Pekala, belgesel sinemacılar bunun neresinde? İnternet mecralarından takviye alarak iş üretebilmek, geçmişteki üretim şartlarına nazaran sizi özgürleştirir mi? Ne düşüyorsunuz?
Bunun karşılığı evvelki birkaç soruda var esasen. Kendi adıma, belgesel sinemacı olarak sermayedarlardan pek bir beklentim yok. Belgesel sinemanın kamusal bir iş olduğuna inananlardanım. Kültürü, sanatı, aydınlanmayı, demokratik kanıyı siyaset üstü kabul eden bir toplumsal anlayışı hâkim olmadan sorduğunuz bağlamda daha fazla özgürleşeceğimizi ya da daha doğrusu elimizin rahatlayacağını sanmıyorum. Lakin aslına bakarsanız toplumcu belgeseller yapmak o özgürleşme hissini esasen hissetmeden olmuyor. Birinci bakışta görünenden hayli daha fazla meslektaşım var.
Hazırladığınız yeni bir proje var mı? Günleriniz nasıl geçiyor?
Ana akımların haricinde, geniş bir alanı kapsayan, kalıcı, fazlaca sesli işler yapan, bu periyoda ilişkin lakin tarihî pahası olan, fazlaca değerli bir külliyatı gerçek ve dijital platformlara bırakan; gazetecilere, edebiyatçılara, sanatkarlara dayanak olan arkadaşlarımla bir arada olmaya çalışıyorum. Bunun yanında da tabir ve basın özgürlüğünü merkezine alan bir projeyle uğraşıyorum uzunca bir vakittir.