“Dünyadan bihaber yaşadığım İzmir’den çıkıp İstanbul’a geldim. İzmir’den ayrılmak için can atıyordum, Boğaziçi Üniversitesi de özgürlüğümün anahtarıydı” diyerek kelamlarına başladı Reyan Tuvi. Üniversitede İngiliz Lisanı ve Edebiyatı Bölümü’nü bitiren Tuvi, Aktüel ve Tempo üzere mecmualarda muhabirlik ve editörlük yapar. Hürriyet Seyahat için üç yıl boyunca, babasının eski fotoğraf makinesiyle Anadolu’yu karış karış dolaşarak, kendi tabiriyle Türkiye halklarını tanır.
“Tanıdıkça kendimi keşfettim, hayatı sorgulamaya başladım” diyen Tuvi, British Council (İngiliz Kültür) bursuyla İngiltere’ye sarfiyat. Sheffield’de Hallam Üniversitesi Northern Media School’da belgesel sinema eğitimi alır. Yurt dışı ve yurt ortasında birfazlaca belgeselin araştırma ve yapımında çalışır. Büyük gruplarla yapılan belgesellerde de yer alır lakin “belgeselin bağımsız haline gönül” verir. “Ofsayt”, “Yeryüzü Aşkın Yüzü Oluncaya Dek” ve “Gözyaşına Yer Yok” isimli belgeselleriyle Türkiye ve yurt haricinde biroldukça şenlikte ödül alan Tuvi ile bir ortaya geldik ve belgesel sinema anlayışını konuştuk.
‘BELGESELİN ‘OTÖR SİNEMA’ OLMAMASI İÇİN HİÇBİR niye YOK’
Kavramsal olarak bakıldığında belgesel sinema, öteki sanat kısımlarına nazaran gerçeğe sadık kalmasıyla öne çıkıyor. Zihninizde belirlemeye başlayan bir fikir belgesele varmadan evvel, tıpkı bir ağacın kolları üzere kurmacaya, hayali olana uzanıyordur kesinlikle. Bu durum bir sanatçıyı kısıtlamaz mı?
Tam da bu biçimde olmuyor aslında, benim için… Bir hayalden yola çıkmıyorum, şuurlu bir müddetç de değil. Her şeydilk evvel içine düştüğüm ya da üzerine gittiğim bir durum beni dürtmüş oluyor. Kendimi merak ederken, sorgularken, şaşırırken, tanışırken, kalbim çarparken, sorumluluk hissederken ve kısa bir süre daha sonra da yalnızca o mevzuyu düşünürken buluyorum. Kısıtlanmak kelam konusu değil, tersine önümde derya deniz açılıyor. Belgesel tamamlanıp gösterildiğinde, ilgili seyirci kısa bir vakit diliminde ne hissediyorsa, ben onu kendime bir ömür süreci yapıyorum. Lakin olup biteni kağıda dökmeye, yaşadıkça bir daha yazmaya, çekim açılarını planlamaya, sesini, müziğini aramaya, anlatım usulünü düşünmeye başladığınız andan itibaren o spontane, içten gelen hal soluyor ve planlı bir inşaat başlıyor. İşte bu noktada kurmaca sinemaya daha yakın durabiliyor belgesel. Makûs bir şey değil bu, zira sineması aileniz ve arkadaşlarınız için yapmıyorsunuz -yani kendi adıma konuşuyorum- dünya seyredebilsin istiyorsunuz. Bunun için de bilhassa kurgu evresinde şuurlu müdahalelerde bulunmak sinemanın tabiatına ters değil. Daha evvelce gerek imkansızlıklar gerekse acemilikten, netliği gidip gelen, hedefsizce sallantılı, belli bir dramatik örgüsü olmayan belgeseller beğenilen görülürdü. bir süre Türkiye’de seyirci, belgesel lakin bu biçimde olabilir sandı. Uzun bir yol kat ettik. Bir belgeselin de “otör sinema” olmaması için hiç bir niye yok.
Türkiye’de belgesel sinema pek önemsenmez. Şenliklerde geri planda kalır, TV satışı yapılmaz, kaynak yaratmada eza yaşanır. Kendinizi “üvey evlat” üzere hissediyor musunuz?
Üvey evlatlık için bir aile gerekiyor. halbuki ben bir ailem olduğunu bile hissetmiyorum. aslına bakarsanız üvey evlat muamelesine maruz kalmak yerine birinci fırsatta konuttan kaçtım! Tam da bu bağlamda, “bağımsız” tarifi biz belgeselcilere yakışıyor. Benim üzere bu yola baş koyanlarla sıkı sıkıya olan dayanışmamız ve kendi kendimize yetebilmemiz bizi özgürleştiriyor. Bu ülkede üç maymunu oynamaya tenezzül etmeyecek, azımsanmayacak sayıda belgeselci var. O niçinle de şenlikler daha direktörün ismini görür görmez sineması seyretmeden reddeder, televizyonlar mevzuyu “sıkıntılı” bulur, sermayenin memleketin meselelerini yansıtan üretimlere ayıracak parası yoktur… Sırtını bir yere yaslamadan, inandığın üzere yaşamak, üretmek, aslına bakarsanız bu ülkede elini taşın altına koyanların yaptığı bir şey. Dünyadaki şenlik, televizyon ve fonların belgeseli nasıl el üstünde tuttuğunu yıllardır deneyimliyoruz. Bu yüzden utancı kimin üstlenmesi gerektiği de aşikar.
‘BELGESEL, BİR ARAŞTIRMA, TEZ YA DA ANSİKLOPEDİ DEĞİLDİR’
Bir estetik tercih olarak belgesel için, sinemanın özü, kaynağı diyebiliriz. Çünkü çekilen birinci sinemalar belgeseldi. Tarihi bağlam ortasında, belgeselin bugüne ulaşma serüvenini, geçirdiği değişimleri nasıl yorumluyorsunuz? Kendinizi bu gelenek ortasında nerede görüyorsunuz?
Belgeselin teorisi üzerine düşünmek yerine daha epey çekmeyi tercih ediyorum. Lakin evet, orijinine bakınca, geçmişe bakılırsa belgesel içerik, teknik ve anlatım alanlarında gelişti, dönüştü. Kendinden beklenen klişelerin dışına taşarak alışılmadık formlara büründü, kurmaca ya da animasyon üzere farklı formatlarla bir ortaya gelirken bunu kendine yakıştırdı. Gerçeği belgelemenin fazlaca ötesinde bir donanıma sahip belgesel sinema. Belgeselci de, yer yer kurmacanın monopolünde olan “sinemacı” tarifini hakkıyla taşıyabiliyor. Zira tarih boyunca kurmaca sinemanın imkanlarına kayıtsız kalmamış. Fakat benim için kayda bedel olan, belgeselin ısrarla gerçeklikle olan o bağının kopmasına müsaade vermemesi, gerçekleri anlatma savından vazgeçmemesi. Belgesel sinemanın bu tasası onu hakikaten de epeyce kuvvetli, vakitsiz ve estetik tasaların ötesinde bir yere taşıyor. O niçinle baskıcı siyasi iktidarlar belgeseli sevmez.
Diyelim, bir belgeselle bir kurmaca sinema birebir mevzuyu ele alıyor. İktidarın radarına giren ve bedelini ödeyen sıklıkla belgeselciler olacaktır. Zira belgesel yüze çarpan bir tokat tesiri yaratabilir, toplumları uyandırabilir, sorulacak bir hesap olduğunu hatırlatır. Lakin belgesel, bir araştırma, tez ya da ansiklopedi değildir. Bilgi vermesi, gerçeği anlatması, bir durumu gözler önüne sermesi kâfi değildir. Ben de gerçeklikleri, sinema olmanın özelliklerinden taviz vermeyen belgesel sinemalara dönüştürmeye çabalıyorum. Bilgi ya da aksiyondan fazla, benim için ön planda olan hakikat, insan, coğrafya, atmosfer… Bir de doğal sorunun rahatsızlık vereni makbul.
Bilhassa toplumsal medyada, hazır bilgi veren birtakım Youtube içerikleri belgesel olarak tanımlana geliyor. Bu noktadan yola çıkarak iki başka soru soracağız. Birincisi, belgesel bilgi taşıma aracı mıdır? İkincisi, bu içerikleri estetik olarak nasıl değerlendiriyorsunuz?
Evet belgesel bir bilgi taşıma ve hakikati unutturmama aracıdır. Lakin bir belgesel bilgi taşırken, manipülasyona meyilli bir zihniyet, mevzuyu istediği üzere eğip bükebilir. Büyük monopollerin medya araçları doğayı ve hayvanları olanca hoyratlığıyla yok eden bir iktidara hizmet ederken, sipariş üzerine “bakın biz etrafa ve hayvanlara ne kadar ehemmiyet verip, koruyoruz” belgeseli yaptırabilir. İşte tam burada belgeseli kimin yaptığı ya da yaptırdığı bize bilginin ve hakikatin art planı hakkında ipucu verir.
Toplumsal medya konusunda, etiketler üzerinde pek durmuyorum, yanlışsız ya da yanlış, belgesel olarak tanımlanan biroldukça üretim var. Toplumsal medya kuşkusuz bir derya; ortasından dayak yemiş üzere de çıkabilirsiniz, ömrünüzü değiştirecek bilgilerle de… Buradaki üretimlerin estetik olup olmadığı üzerine ise baş yormuyorum. Zira bunlar dijital platformların estetik ve kalite anlayışından farklı bir tasa taşıyorlar. Üstelik baskıcı rejimlerde hayat kurtarıcılar; önyargıların ve tabuların kırılmasında, alternatif yollarla hayatta kalma ve dayanışma hallerinin yaratılmasında tesirli olmakla birlikte yanlış bilgi, algı ve sansürle gerçekliği istediği üzere manipüle eden hâkim sınıfların yerini sarsması açısından da kıymetliler.
‘GEÇERLİ İDEOLOJİ, KÜLTÜR VE SANATI HER AÇIDAN KISKACINA ALIYOR’
Belgesel sinema, gerçekle olan direkt bağından dolayı, sık sık egemenlerin hışmına uğruyor. İdeolojik bağlamda bu durumu nasıl değerlendiriyorsunuz?
Kendi tecrübem üzerinden anlatabilirim… 2010’da “Ofsayt” belgeseliyle Antalya Sinema Festivali’nde “En Yeterli Birinci Belgesel” Altın Portakal’ını almıştım. Husus, Afrikalı göçmenler ve polis gözaltında öldürülen Festus Okey’di. bu biçimdelar ana akım medya nispi olarak bu biçimdesine tarafsızlığını kaybetmemişti. Ondan 4 yıl daha sonra Seyahat Direnişi üzerine çektiğimiz belgesel “Yeryüzü Aşkın Yüzü Oluncaya Dek”, tıpkı şenlikte, hükümdardan epeyce kralcı, kelamda sinemacı şenlik yöneticilerinin kimi hareketleriyle sansüre uğradı. Aslında bu olup biten gelecek baskıcı ortamın ayak sesleriydi.
Her vakit egemenlerden beklediğimiz yumruk kimi vakit onlardan nemalanan kısımlardan de gelebiliyor. O niçinle geçerli ideoloji, kültür ve sanatı her açıdan kıskacına alıyor. Toprağa ayak uyduranlarla bir arada hakikat en büyük yarayı alıyor. Değişmeyen bir denklem de, belgesel ve belgeselcinin her şartta potansiyel hatalı olması. İktidarın her periyot değişkenlik gösteren “düşman” seçimine göre -bunların ortasında LGBTİ, Kürtler, Seyahat her vakit revaçta- belgeseller ve belgeselciler de düşman ilan ediliyor. Hakikati anlatmanın bedeli mahpus cezası olabiliyor. aslına bakarsanız son senelerda bu çoğunlukla belgeselcinin doruğunda Demokles’in kılıcı üzere sallandı.
Belgeselin bir öteki “tehlikeli” yanı da ele avuca sığmaması. Yani takviyesiz, bağımsız olarak kotarılabilen, kontrolden geçerek vizyona girmeyi uzak bir ihtimal olarak gördüğü için de, inatla Türkiye’nin dört bir yanında sayısız yerde, ufak topluluklarla da olsa senelerca paylaşılabilme potansiyeli taşıması. İdeolojinin, belgeseli etkisiz hale getirmek için vurduğu zincirler yarar etmiyor, ulaşması gereken her yere ve herkese ulaşabiliyor. Türkiye’de sahibinin sesini dinleyen şenliklere giremese de dünya şenliklerini dolaşarak o gerçekliği yayabiliyor. Hakikati anlatmasından fazlaca, belgeselin iktidarlara asıl kaygı yaydığı yanı her türlü pürüze karşın bir çatlaktan sızabilme inadı.
‘SERMAYE İLE ÖZGÜR ÜRETİM HAYLİ ÇELİŞKİLİ İKİ KAVRAM’
Son günlerde, filmler/diziler yayımlayan çeşitli internet mecralarının daha etkin kullanılıyor olması hasebiyle, birkaç sermayedarın “piyasaya” gireceği konuşuluyor. Bu durum yalnızca dizi kesimi için değil, sinema dalı için de heyecan yarattı. Pekala, belgesel sinemacılar bunun neresinde? İnternet mecralarından takviye alarak iş üretebilmek, geçmişteki üretim şartlarına nazaran sizi özgürleştirir mi? Ne düşüyorsunuz?
Hoş bir hayalden bahsediyorsun fakat gerçekleşmesi güç bir kurgu. Ülkenin şu andaki siyasal ikliminde, çektiğim belgeselleri yayımlayacak bir babayiğit platform olabilir mi, emin değilim. Bu sermayedarların zihniyetleri, özgürlük alanları gelişmiş ülkelerdeki boyutlara ulaşabilir mi bir gün, ondan da emin değilim. Vakit zaman internet platformlarında tek tük belgesellere yer verildiğini gördüğümde evvel şaşırıyor daha sonra da umutlanıyorum. Sermayenin, belgesele yönelmesine hepimiz şapka çıkartırız. Lakin sermaye ile özgür üretim çok çelişkili iki kavram. Hükümran ideolojiyi gözetmeden yaratımı destekleyen mecralar ile oldukçatandır, bilhassa biz belgeselcilerin yolu kesişmiyor. Sipariş üzerine yaptırılan belgeseller de, konusuna bağlı olarak birden fazla vakit hakikate uzak kalıyor. Esaslı şenlikler bile biroldukça belgesele art çıkamazken bizimki üzere antidemokratik yaptırımların olduğu, direktörlerin mahpus cezasına çarptırıldığı bir ülkede kültüre yatırım yapmak isteyen bir sermayedarın iktidara zıt düşerek belgesele takviye olacağını ummak sanırım saflık olur.
Hazırladığınız yeni bir proje var mı? Günleriniz nasıl geçiyor?
Bir “podcast belgesel” üzerine çalışıyorum. Bugüne dek daima görsel olarak düşünmüş olsam da, belgesellerde ses dizaynına görsellik kadar değer verdim. Bu defa yalnızca ses ile bir belgesel yaratmaya çalışmak bana baş açıcı geliyor. Mevzu “cezasızlık”, takviye veren kurum da, gazetecilik pratikleri konusunda eğitim veren, bizleri alandaki teknolojilerle ilgili gelişmelerden ve finans modellerinden haberdar eden NLTR Akademi (NewsLabTurkey). Programda öteki projeler de var ve eğitimlerin akabinde herkes projelerini gerçekleştirilecek. +90 YouTube platformu için kısa insan kıssaları çalışmalarına başlıyoruz. Kürtçe kurslarına devam ediyorum, öğrenmeye kararlıyım. Köydeki konutta toprakla uğraşıyorum; patlıcan, salatalık, domates vs. ekmeye çalışıyorum. Baş dağıtmak ve aç kalmamak için kayda bedel bir aktivite.
“Tanıdıkça kendimi keşfettim, hayatı sorgulamaya başladım” diyen Tuvi, British Council (İngiliz Kültür) bursuyla İngiltere’ye sarfiyat. Sheffield’de Hallam Üniversitesi Northern Media School’da belgesel sinema eğitimi alır. Yurt dışı ve yurt ortasında birfazlaca belgeselin araştırma ve yapımında çalışır. Büyük gruplarla yapılan belgesellerde de yer alır lakin “belgeselin bağımsız haline gönül” verir. “Ofsayt”, “Yeryüzü Aşkın Yüzü Oluncaya Dek” ve “Gözyaşına Yer Yok” isimli belgeselleriyle Türkiye ve yurt haricinde biroldukça şenlikte ödül alan Tuvi ile bir ortaya geldik ve belgesel sinema anlayışını konuştuk.
‘BELGESELİN ‘OTÖR SİNEMA’ OLMAMASI İÇİN HİÇBİR niye YOK’
Kavramsal olarak bakıldığında belgesel sinema, öteki sanat kısımlarına nazaran gerçeğe sadık kalmasıyla öne çıkıyor. Zihninizde belirlemeye başlayan bir fikir belgesele varmadan evvel, tıpkı bir ağacın kolları üzere kurmacaya, hayali olana uzanıyordur kesinlikle. Bu durum bir sanatçıyı kısıtlamaz mı?
Tam da bu biçimde olmuyor aslında, benim için… Bir hayalden yola çıkmıyorum, şuurlu bir müddetç de değil. Her şeydilk evvel içine düştüğüm ya da üzerine gittiğim bir durum beni dürtmüş oluyor. Kendimi merak ederken, sorgularken, şaşırırken, tanışırken, kalbim çarparken, sorumluluk hissederken ve kısa bir süre daha sonra da yalnızca o mevzuyu düşünürken buluyorum. Kısıtlanmak kelam konusu değil, tersine önümde derya deniz açılıyor. Belgesel tamamlanıp gösterildiğinde, ilgili seyirci kısa bir vakit diliminde ne hissediyorsa, ben onu kendime bir ömür süreci yapıyorum. Lakin olup biteni kağıda dökmeye, yaşadıkça bir daha yazmaya, çekim açılarını planlamaya, sesini, müziğini aramaya, anlatım usulünü düşünmeye başladığınız andan itibaren o spontane, içten gelen hal soluyor ve planlı bir inşaat başlıyor. İşte bu noktada kurmaca sinemaya daha yakın durabiliyor belgesel. Makûs bir şey değil bu, zira sineması aileniz ve arkadaşlarınız için yapmıyorsunuz -yani kendi adıma konuşuyorum- dünya seyredebilsin istiyorsunuz. Bunun için de bilhassa kurgu evresinde şuurlu müdahalelerde bulunmak sinemanın tabiatına ters değil. Daha evvelce gerek imkansızlıklar gerekse acemilikten, netliği gidip gelen, hedefsizce sallantılı, belli bir dramatik örgüsü olmayan belgeseller beğenilen görülürdü. bir süre Türkiye’de seyirci, belgesel lakin bu biçimde olabilir sandı. Uzun bir yol kat ettik. Bir belgeselin de “otör sinema” olmaması için hiç bir niye yok.
Türkiye’de belgesel sinema pek önemsenmez. Şenliklerde geri planda kalır, TV satışı yapılmaz, kaynak yaratmada eza yaşanır. Kendinizi “üvey evlat” üzere hissediyor musunuz?
Üvey evlatlık için bir aile gerekiyor. halbuki ben bir ailem olduğunu bile hissetmiyorum. aslına bakarsanız üvey evlat muamelesine maruz kalmak yerine birinci fırsatta konuttan kaçtım! Tam da bu bağlamda, “bağımsız” tarifi biz belgeselcilere yakışıyor. Benim üzere bu yola baş koyanlarla sıkı sıkıya olan dayanışmamız ve kendi kendimize yetebilmemiz bizi özgürleştiriyor. Bu ülkede üç maymunu oynamaya tenezzül etmeyecek, azımsanmayacak sayıda belgeselci var. O niçinle de şenlikler daha direktörün ismini görür görmez sineması seyretmeden reddeder, televizyonlar mevzuyu “sıkıntılı” bulur, sermayenin memleketin meselelerini yansıtan üretimlere ayıracak parası yoktur… Sırtını bir yere yaslamadan, inandığın üzere yaşamak, üretmek, aslına bakarsanız bu ülkede elini taşın altına koyanların yaptığı bir şey. Dünyadaki şenlik, televizyon ve fonların belgeseli nasıl el üstünde tuttuğunu yıllardır deneyimliyoruz. Bu yüzden utancı kimin üstlenmesi gerektiği de aşikar.
‘BELGESEL, BİR ARAŞTIRMA, TEZ YA DA ANSİKLOPEDİ DEĞİLDİR’
Bir estetik tercih olarak belgesel için, sinemanın özü, kaynağı diyebiliriz. Çünkü çekilen birinci sinemalar belgeseldi. Tarihi bağlam ortasında, belgeselin bugüne ulaşma serüvenini, geçirdiği değişimleri nasıl yorumluyorsunuz? Kendinizi bu gelenek ortasında nerede görüyorsunuz?
Belgeselin teorisi üzerine düşünmek yerine daha epey çekmeyi tercih ediyorum. Lakin evet, orijinine bakınca, geçmişe bakılırsa belgesel içerik, teknik ve anlatım alanlarında gelişti, dönüştü. Kendinden beklenen klişelerin dışına taşarak alışılmadık formlara büründü, kurmaca ya da animasyon üzere farklı formatlarla bir ortaya gelirken bunu kendine yakıştırdı. Gerçeği belgelemenin fazlaca ötesinde bir donanıma sahip belgesel sinema. Belgeselci de, yer yer kurmacanın monopolünde olan “sinemacı” tarifini hakkıyla taşıyabiliyor. Zira tarih boyunca kurmaca sinemanın imkanlarına kayıtsız kalmamış. Fakat benim için kayda bedel olan, belgeselin ısrarla gerçeklikle olan o bağının kopmasına müsaade vermemesi, gerçekleri anlatma savından vazgeçmemesi. Belgesel sinemanın bu tasası onu hakikaten de epeyce kuvvetli, vakitsiz ve estetik tasaların ötesinde bir yere taşıyor. O niçinle baskıcı siyasi iktidarlar belgeseli sevmez.
Diyelim, bir belgeselle bir kurmaca sinema birebir mevzuyu ele alıyor. İktidarın radarına giren ve bedelini ödeyen sıklıkla belgeselciler olacaktır. Zira belgesel yüze çarpan bir tokat tesiri yaratabilir, toplumları uyandırabilir, sorulacak bir hesap olduğunu hatırlatır. Lakin belgesel, bir araştırma, tez ya da ansiklopedi değildir. Bilgi vermesi, gerçeği anlatması, bir durumu gözler önüne sermesi kâfi değildir. Ben de gerçeklikleri, sinema olmanın özelliklerinden taviz vermeyen belgesel sinemalara dönüştürmeye çabalıyorum. Bilgi ya da aksiyondan fazla, benim için ön planda olan hakikat, insan, coğrafya, atmosfer… Bir de doğal sorunun rahatsızlık vereni makbul.
Bilhassa toplumsal medyada, hazır bilgi veren birtakım Youtube içerikleri belgesel olarak tanımlana geliyor. Bu noktadan yola çıkarak iki başka soru soracağız. Birincisi, belgesel bilgi taşıma aracı mıdır? İkincisi, bu içerikleri estetik olarak nasıl değerlendiriyorsunuz?
Evet belgesel bir bilgi taşıma ve hakikati unutturmama aracıdır. Lakin bir belgesel bilgi taşırken, manipülasyona meyilli bir zihniyet, mevzuyu istediği üzere eğip bükebilir. Büyük monopollerin medya araçları doğayı ve hayvanları olanca hoyratlığıyla yok eden bir iktidara hizmet ederken, sipariş üzerine “bakın biz etrafa ve hayvanlara ne kadar ehemmiyet verip, koruyoruz” belgeseli yaptırabilir. İşte tam burada belgeseli kimin yaptığı ya da yaptırdığı bize bilginin ve hakikatin art planı hakkında ipucu verir.
Toplumsal medya konusunda, etiketler üzerinde pek durmuyorum, yanlışsız ya da yanlış, belgesel olarak tanımlanan biroldukça üretim var. Toplumsal medya kuşkusuz bir derya; ortasından dayak yemiş üzere de çıkabilirsiniz, ömrünüzü değiştirecek bilgilerle de… Buradaki üretimlerin estetik olup olmadığı üzerine ise baş yormuyorum. Zira bunlar dijital platformların estetik ve kalite anlayışından farklı bir tasa taşıyorlar. Üstelik baskıcı rejimlerde hayat kurtarıcılar; önyargıların ve tabuların kırılmasında, alternatif yollarla hayatta kalma ve dayanışma hallerinin yaratılmasında tesirli olmakla birlikte yanlış bilgi, algı ve sansürle gerçekliği istediği üzere manipüle eden hâkim sınıfların yerini sarsması açısından da kıymetliler.
‘GEÇERLİ İDEOLOJİ, KÜLTÜR VE SANATI HER AÇIDAN KISKACINA ALIYOR’
Belgesel sinema, gerçekle olan direkt bağından dolayı, sık sık egemenlerin hışmına uğruyor. İdeolojik bağlamda bu durumu nasıl değerlendiriyorsunuz?
Kendi tecrübem üzerinden anlatabilirim… 2010’da “Ofsayt” belgeseliyle Antalya Sinema Festivali’nde “En Yeterli Birinci Belgesel” Altın Portakal’ını almıştım. Husus, Afrikalı göçmenler ve polis gözaltında öldürülen Festus Okey’di. bu biçimdelar ana akım medya nispi olarak bu biçimdesine tarafsızlığını kaybetmemişti. Ondan 4 yıl daha sonra Seyahat Direnişi üzerine çektiğimiz belgesel “Yeryüzü Aşkın Yüzü Oluncaya Dek”, tıpkı şenlikte, hükümdardan epeyce kralcı, kelamda sinemacı şenlik yöneticilerinin kimi hareketleriyle sansüre uğradı. Aslında bu olup biten gelecek baskıcı ortamın ayak sesleriydi.
Her vakit egemenlerden beklediğimiz yumruk kimi vakit onlardan nemalanan kısımlardan de gelebiliyor. O niçinle geçerli ideoloji, kültür ve sanatı her açıdan kıskacına alıyor. Toprağa ayak uyduranlarla bir arada hakikat en büyük yarayı alıyor. Değişmeyen bir denklem de, belgesel ve belgeselcinin her şartta potansiyel hatalı olması. İktidarın her periyot değişkenlik gösteren “düşman” seçimine göre -bunların ortasında LGBTİ, Kürtler, Seyahat her vakit revaçta- belgeseller ve belgeselciler de düşman ilan ediliyor. Hakikati anlatmanın bedeli mahpus cezası olabiliyor. aslına bakarsanız son senelerda bu çoğunlukla belgeselcinin doruğunda Demokles’in kılıcı üzere sallandı.
Belgeselin bir öteki “tehlikeli” yanı da ele avuca sığmaması. Yani takviyesiz, bağımsız olarak kotarılabilen, kontrolden geçerek vizyona girmeyi uzak bir ihtimal olarak gördüğü için de, inatla Türkiye’nin dört bir yanında sayısız yerde, ufak topluluklarla da olsa senelerca paylaşılabilme potansiyeli taşıması. İdeolojinin, belgeseli etkisiz hale getirmek için vurduğu zincirler yarar etmiyor, ulaşması gereken her yere ve herkese ulaşabiliyor. Türkiye’de sahibinin sesini dinleyen şenliklere giremese de dünya şenliklerini dolaşarak o gerçekliği yayabiliyor. Hakikati anlatmasından fazlaca, belgeselin iktidarlara asıl kaygı yaydığı yanı her türlü pürüze karşın bir çatlaktan sızabilme inadı.
‘SERMAYE İLE ÖZGÜR ÜRETİM HAYLİ ÇELİŞKİLİ İKİ KAVRAM’
Son günlerde, filmler/diziler yayımlayan çeşitli internet mecralarının daha etkin kullanılıyor olması hasebiyle, birkaç sermayedarın “piyasaya” gireceği konuşuluyor. Bu durum yalnızca dizi kesimi için değil, sinema dalı için de heyecan yarattı. Pekala, belgesel sinemacılar bunun neresinde? İnternet mecralarından takviye alarak iş üretebilmek, geçmişteki üretim şartlarına nazaran sizi özgürleştirir mi? Ne düşüyorsunuz?
Hoş bir hayalden bahsediyorsun fakat gerçekleşmesi güç bir kurgu. Ülkenin şu andaki siyasal ikliminde, çektiğim belgeselleri yayımlayacak bir babayiğit platform olabilir mi, emin değilim. Bu sermayedarların zihniyetleri, özgürlük alanları gelişmiş ülkelerdeki boyutlara ulaşabilir mi bir gün, ondan da emin değilim. Vakit zaman internet platformlarında tek tük belgesellere yer verildiğini gördüğümde evvel şaşırıyor daha sonra da umutlanıyorum. Sermayenin, belgesele yönelmesine hepimiz şapka çıkartırız. Lakin sermaye ile özgür üretim çok çelişkili iki kavram. Hükümran ideolojiyi gözetmeden yaratımı destekleyen mecralar ile oldukçatandır, bilhassa biz belgeselcilerin yolu kesişmiyor. Sipariş üzerine yaptırılan belgeseller de, konusuna bağlı olarak birden fazla vakit hakikate uzak kalıyor. Esaslı şenlikler bile biroldukça belgesele art çıkamazken bizimki üzere antidemokratik yaptırımların olduğu, direktörlerin mahpus cezasına çarptırıldığı bir ülkede kültüre yatırım yapmak isteyen bir sermayedarın iktidara zıt düşerek belgesele takviye olacağını ummak sanırım saflık olur.
Hazırladığınız yeni bir proje var mı? Günleriniz nasıl geçiyor?
Bir “podcast belgesel” üzerine çalışıyorum. Bugüne dek daima görsel olarak düşünmüş olsam da, belgesellerde ses dizaynına görsellik kadar değer verdim. Bu defa yalnızca ses ile bir belgesel yaratmaya çalışmak bana baş açıcı geliyor. Mevzu “cezasızlık”, takviye veren kurum da, gazetecilik pratikleri konusunda eğitim veren, bizleri alandaki teknolojilerle ilgili gelişmelerden ve finans modellerinden haberdar eden NLTR Akademi (NewsLabTurkey). Programda öteki projeler de var ve eğitimlerin akabinde herkes projelerini gerçekleştirilecek. +90 YouTube platformu için kısa insan kıssaları çalışmalarına başlıyoruz. Kürtçe kurslarına devam ediyorum, öğrenmeye kararlıyım. Köydeki konutta toprakla uğraşıyorum; patlıcan, salatalık, domates vs. ekmeye çalışıyorum. Baş dağıtmak ve aç kalmamak için kayda bedel bir aktivite.