Lisans ve yüksek lisansını İstanbul Üniversitesi Bağlantı Fakültesi Radyo, Televizyon ve Sinema kısmında yapan Semra Hoş Korver, hala birebir kısımda doktoraya devam ediyor. 1992’den bu yana belgesel sinemanın ortasında olan, 1996’da temelleri atılan Belgesel Sinemacılar Birliği’nin kurucusu ve faal üyesi Korver, 2009-2011 senelerında da birliğin başkanlığını yapar. Belgesel Sinema ve televizyon üzerine Avrupa Kurulu, Avrupa Birliği ve Avrupa Yayın Birliği üzere kimi milletlerarası platformda prodüktör, direktör, editör, uzman, danışman, idare heyeti üyesi ve lider olarak yer alan Korver çalışmalarını, “Belgesellerim, çeşitli kitap ve mecmualarda yayınlanmış akademik makalelerim, sinema yazıları ve röportajlarım, belgesel atölyelerim, heyet üyeliklerimle sinema-televizyon-yeni medya alanında üretmeye devam ediyorum” diyerek açıklıyor.
Korver ile bir ortaya geldik ve Türkiye’de belgesel sinemanın durumunu ve Korver’in belgesel sinema anlayışını konuştuk.
Kavramsal olarak bakıldığında belgesel sinema, başka sanat kısımlarına nazaran gerçeğe sadık kalmasıyla öne çıkıyor. Zihninizde belirlemeye başlayan bir fikir belgesele varmadan evvel, tıpkı bir ağacın kolları üzere kurmacaya, hayali olana uzanıyordur kesinlikle. Bu durum bir sanatçıyı kısıtlamaz mı?
Belgeselin kurgusal olmadığı için, “gerçek, hakikat hatta objektif olduğu” algısı büsbütün aldatıcı. değişen teknolojinin bu kadar geliştiği, gerçeğin hayli rahatlıkla deforme edilebildiği bir çağda, belgeselcilerin hala “kutsal hakikat anlatıcıları” olarak algılanması da bir yanılsama.
Birtakım belgesel sinemalar, bir senaryo yazılmadığı için, aracısız gerçekler oldukları temel iddiasındalar hala. Savları ise, sinemaya husus olan materyalin “hayatta, tabiatta var olduğu” bu niçinle, onlardan inşa edilen sinemanın de gerçek ve hakikat olduğu. Bu ‘kibirli gerçeklik iddiası’, bugün bile birçok belgesel çalışmanın merkezinde ne yazık ki. Bir belgesel sinema oldukçalukla yalnızca konusu, konusunun çarpıcılığı üzerinden tartışılmakta. Seyircilerin, birtakım sinema eleştirmenlerinin, şenliklerdeki heyetlerin bir belgeselin konusunu överken; imalini, sinematografisini, dramatik yapısını, etiğini tartışmayı beceremediğine oldukçaça şahit oldum.
İnsan kendisi hakkındaki olayları ve öyküleri anlatırken bile kimilerini süslüyor, kimilerini öne çıkarıyor, kimilerinden hiç kelam etmiyor. Kendi gerçek öyküsünü düzenliyor yani. Belgesel sinema da gerçeği anlatırken bu biçimde yapar. Buna düzenleme, sıraya koyma diyebilirim. Muhakkak sahnelemeden kelam etmiyorum. ötürüsıyla baktığınız pencereden gördüğünüz, sıraladığınız, anladığınız, anlamadığınız, yorumladığınız gerçeklerdir anlattıklarınız.
Gerçeğin hangi yüzü ve istikametiyle yüzleştiğiniz, duruşunuz, algınız, mana arayışınız, başınızdaki fikri belgesel sinemaya dönüştürürken faal olur. Kendinize keder edindiğiniz “gerçeği”, kendi sembolleriniz, çerçeveleriniz, geçişleriniz, tonlarınız, ritminizle hayal ederek çeker ve kurgularsınız. Yani hayale daima uzanır. Gerçeğin referanslarının peşinde koşmak kısıtlayıcı olarak gözükse de tersine yaratıcılığı kamçılayan bir durum benim için.
‘ÖZGÜR, FARKLI, HATTA ÖTEKİ OLMAYI SEVİYORUM’
Türkiye’de belgesel sinema pek önemsenmez. Şenliklerde geri planda kalır, TV satışı yapılmaz, kaynak yaratmada eza yaşanır. Kendinizi “üvey evlat” üzere hissediyor musunuz?
Sırf Türkiye’de değil, “ah keşke” denilen, hayranlıkla iç çekilerek anılan ülkelerden meslektaşlarım da kendi ülkelerindeki üretim-dağıtım-gösterim şartlarından, gereğince önemsenmemekten şikayet ediyorlar. Ülkelerinde belgesel sinemaya yapılan yatırım ve dayanakları yetersiz buluyorlar. elbette her ülke kendi sosyo-kültürel iktisat politiği içeresinde yol alıyor, büyüyor, gelişiyor, yetersiz buluyor. Genelde sinemamız, özelde belgesel sinemamız da yaşadığımız toprakların sosyo-kültürel iktisat politiği içeresinde hissesine düşeni alıyor.
Siz kendinizi nasıl hisseder, nasıl söz eder ve nerede konumlandırırsanız o denli muamele görürsünüz. Üstelik bu, davranışlarınıza ve yaptığınız işe yansır. Üvey evlat olarak görürseniz kendinizi o denli davranır, o denli üretir, o denli muamele görürsünüz. Birilerinin gelip size elma şekeri vermesini beklersiniz. Elma şekeri alarak yaptığınız sinema de elma şekeri üzere olur.
Doğrusu ben kendimi ne üvey ne de öz hissediyorum. Kimsenin özü yahut üveyi değilim, birinin beni evlat edinmesine gerek yok. Özgür, farklı hatta öteki olmayı seviyorum. Ayrıyeten bu “üvey evlat” telaffuzundan de hiç hoşlanmıyorum. Negatif, insanı aşağı çeken, yaratıcılıktan, uğraştan uzak, tahlil üretmeyen bir kavram. yıllar evvel Belgesel Sinemacılar Birliği ismine Türkiye’deki bütün sinema meslek örgütlerinin temsilcilerinin yer aldığı telif hakları ile ilgili bir toplantıya katılmıştım. Kanada ve Fransa’dan sinemacılar telif hakları ile ilgili kendi ülkelerindeki uygulamaları ve tecrübelerini paylaşmak üzere bizimleydiler. Toplantının yarısı Türkiye’deki sinema dalı olarak nasıl üvey evlat olduğumuz anlatısıyla geçmişti. Tecrübelerden yaralanma, ilham alma, çaba etme, ısrarcı olma vs. bırakılmış şikayet kültürü ile başlayıp şikayet kültürü ile bitmişti toplantı. Belgesel sinema yapmak özünde kendinize sıkıntı edindiğiniz sıkıntılar hakkında uğraş gerektiren bir duruş aslına bakarsanız. ötürüsı ile öğrenmeye, sormaya, talep etmeye, ısrarcı olmaya, aramaya, kaynak yaratmaya, hak edileni almaya, adil olmaya, paylaşmaya açık olmak ve bunun için çalışmak zorundayız.
süratle gelişen teknolojinin gelişmesi ve ucuzlamasıyla artan üretim, belgesel ismine yapılan akademik çalışmaların-atölyelerin sayısındaki yükseliş, belgeselde yeni arayışlar bir Rönesans’ın ortasında olduğumuzu düşündürüyor bana. Bağlantı teknolojilerindeki dayanılmaz gelişme bir epeyce alanda olduğu üzere belgesel sinemanın da üretim-dağıtım-gösterim süreçleri için büyük kolaylıklar, yeni imkanlar sağladı. Belgesel sinema şenliklerinin sayısında hatırı sayılır bir artış oldu. Belgeselciler için neredeyse tek proje dayanağı olarak Kültür Bakanlığı’nın belgesel sinema takviye fonlarıydı. Hala birincil kaynak ancak yanı sıra pek fazlaca irili ufaklı şenlik fonları, pitching platformlar oluştu. Ayrıyeten yurt dışı fonlardan yararlanan belgeselcilerin sayısında da artış olduğunu gorebiliriz. Pembe bir tablo çizdiğim düşünülmesin. Bütün bu gelişmelerin artı ve eksileri olağan olarak mevcut. Fonlarda, şenliklerde, heyetlerde her vakit “adil” sonuçlar olmayabiliyor. Evet vakit zaman körler sağırlar birbirini ağırlıyor. Verilen dayanaklar sembolik olabiliyor. Şenlikler kapanın elinde kalabiliyor, kapsayıcı olamayabiliyor. Bunlarda gayretin bir modülü. Ben bardağın biraz da dolu tarafını görmekten yanayım. Fakat bu biçimde bu biçimde yola devam edecek gücü bulabiliriz diye düşünüyorum. Sizde bilirsiniz ki, belgesel yapmak cüret ister.
Bir estetik tercih olarak belgesel için, sinemanın özü, kaynağı diyebiliriz. Çünkü çekilen birinci sinemalar belgeseldi. Tarihi bağlam ortasında, belgeselin bugüne ulaşma serüvenini, geçirdiği değişimleri nasıl yorumluyorsunuz? Kendinizi bu gelenek ortasında nerede görüyorsunuz?
Birinci sinemalar için belgesel değil de, doküman kayıtlar desek daha hakikat bir söz kullanmış oluruz. Vakit ortasında gelişen süratle gelişen teknolojinin sunduğu imkânlar ve yaratıcılığın sınırsız boyutlarıyla baktığımızda belgesel cins ya da tarzları bir epeyce değişim, gelişim yaşadı. Çoğaldı. Bu süreç durmaksızın devam ediyor. Evet belgesel sinema tarihi ortasında bir ‘ilk’ belgesel tarzı var lakin bir ‘son’ belgesel tarzı yok. Nokta koyamayacağımız bir alan. Zira belgesel sinema kendini yenileyebilen, hudutları olmayan, sürprizlere açık, gelişen, değişen, dönüşen bir sanat formu. Her daim yeni arayışlar, yeni yaklaşımlar, yeni cinsler olacaktır. Bu da belgeselin en sevdiğim özelliklerinden biri.
Daha öğrenciliğim sırasında belgesel sinemaya gönül vermiş, bu alanda çalışma arayışlarına girmiştim. Hem bir bilim insanı üzere araştırma yapıp, bir dedektif üzere bilinmeyenin ya da az bilinenin peşinden koşacaksınız tıpkı vakitte sinema sanatıyla uğraşacaksınız. Şahane bir seyahat bu. Belgeselin bu bilimle sanatı kesiştiren ve her daim süren yeni keşif hali benim için muazzam bir arayış ve heyecan. Bu arayış sürecinde, belgesel sinema tarihimizin mihenk taşlarından olan Süha Arın’ın bir periyot grubunda yer almış usta belgeselci Enis İstek ile kesişti yolum. birlikte bir fazlaca projede çalıştık. Belgesel Sinemacılar Birliği’nin kuruluşunda, en genç kurucu üye olarak yer aldım. Belgesel Sinemacılar Birliği çatısı altında bir daha Süha Arın ekolünden gelen birfazlaca değerli ismin yanı sıra bir hayli belgesel tutkunu meslektaşımın, akademisyenin bakış açısından, tecrübesinden faydalandım. Ulusal ve memleketler arası platformlarda seminerlere, konferanslara, atölyelere katıldım. Bütün bu bilgi, ilham ve tecrübeden daha sonra esasen kendi yolunuzu bulup, kendi cümlelerinizi kurmaya başlıyorsunuz. Toplumsal tarih, kent kültürü, toplumsal psikoloji, göç, insanlık halleri, oldukcakültürlülük üzerine çektiğim belgesellerim var. Seyircinin filmlerimle entelektüel ve duygusal bir bağ kurmasını önemsiyorum. Net bir karşılık vermektense yeni sorular sordurmayı, düşündürmeyi tercih ediyorum.
‘BİLGİDEN MAHRUM BIRAKILAN BELGESELLER BİRAZ EKSİK KALIYOR’
Bilhassa toplumsal medyada, hazır bilgi veren birtakım Youtube içerikleri belgesel olarak tanımlana geliyor. Bu noktadan yola çıkarak iki farklı soru soracağız. Birincisi, belgesel bilgi taşıma aracı mıdır? İkincisi, bu içerikleri estetik olarak nasıl değerlendiriyorsunuz?
Hayata mana katma, mana arayışı ve insanın kıssa anlatma gereksinimini karşılayan belgesel sinema, hem de bir bilgi taşıma aracı elbette. Gerçekliğin bir kesimi olarak alt yapısına bilgiyi koymalıdır diye düşünenlerdenim. Bu bilginin nasıl verildiği ya da verileceği asıl tartışma konusu. Etik ve estetik tasalar güdülerek, bu bilgi nasıl bir dramatik yapı ile verilecek? Öykünün akışı ortasında bu bilgiyi dramatize edemediğinizde, kolayına kaçıp bu bilgi kısmını es geçebilirsiniz. Bilgiden mahrum bırakılan belgeseller biraz eksik kalıyor. Bilgiyi sanatsal bir biçimde aktarmak ise maharet ister.
Youtube içeriklerine gelince: Bu içeriklere, televizyon yahut internet için hazırlanmış rastgele bir imale belgesel ibaresi eklediğinizde güya sınıf atlamış seçkin ve kutsal bir yapıya bürünmüş üzere algılanıyor ve algılatılıyor. Bu bir yanılsama. Bir imale isim konulamadığında çabucak belgesel ya da deher neysel denilip geçilebiliyor. Youtube kanallarında rastladığım bildiri sunan, toplumsal yahut fen bilimleri dersi veren, bir bahse dikkat çekmek isteyen aktivist görüntüleri izlediğim oluyor. Bir içeriğin epey estetize çekilip kurgulanmış olması onun belgesel olduğu manasına gelmez. Belgesel olması için birtakım şayet olmazsa olmazlara sahip olması gerekir. Artık belgesel sinema dersi ya da atölyesine çevirmeyeyim burayı.
Belgesel sinema, gerçekle olan direkt münasebetinden dolayı, sık sık egemenlerin hışmına uğruyor. İdeolojik bağlamda bu durumu nasıl değerlendiriyorsunuz?
Daima bir olağanüstü durumdan kelam edildiği, daima bir varlık-yokluk arbedesinin olduğu, daima kırmızı alarmların çaldığı, gerçeklerin gizlendiği, değiştirildiği, manipüle edildiği hatta yok edildiği dünyada bütün bunları kendine sıkıntı edinen, eleştiren, yüzleşmek-anlamak isteyen belgesel sinema olağan olarak egemenlerin hışmına uğrar.
Hışma uğrayan tek başına belgesel sinema ya da sinemacının kendisi değildir. ötürüsıyla seyircidir hışma uğrayan aslında. Seyirci ve sinema ortasına set çekilmeye, buluşması engellenmeye, ortadaki bağ koparılmaya çalışılır ki tarihe not düşülmesin, hafızalara kayıt edilmesin, farkına varılmasın, düşünülmesin, tartışılmasın, yeni sorular sorulmasın… Buna direnenlerin, gayret edenlerin doğal olarak belgesel sinemacılar olması beklenir. Bana kalırsa asıl değerli olan seyircinin buna direnip, direnmeyeceği, sinemasına sahip çıkıp çıkmayacağıdır. Zira sinema bittikten daha sonra sırf çekenin değil, izleyenindir de artık. Sineması çekenin söylemiş olduklerine dair izleyicinin de kendi söyleyecekleri, söylemiş oldukleri vardır çünkü.
‘HİÇBİR VAKİT MUTLAK BİR ÖZGÜRLÜKTEN KELAM EDEBİLECEĞİMİZİ SANMIYORUM’
Son günlerde, filmler/diziler yayımlayan çeşitli internet mecralarının daha etkin kullanılıyor olması hasebiyle, birkaç sermayedarın “piyasaya” gireceği konuşuluyor. Bu durum yalnızca dizi kesimi için değil, sinema dalı için de heyecan yarattı. Pekala, belgesel sinemacılar bunun neresinde? İnternet mecralarından dayanak alarak iş üretebilmek, geçmişteki üretim şartlarına nazaran sizi özgürleştirir mi? Ne düşüyorsunuz?
Her piyasa şartı, birlikteinde yeni dayatmalar, formatlar getirir. Bu kaçınılmaz. Kelamını etiğiniz platformlarda değişik belgeseller izledim. şahsi tercihlere bağlı olarak ben olumlu buluyorum bu gelişmeleri. hiç bir vakit mutlak bir özgürlükten kelam edebileceğimizi sanmıyorum. Kıymetli olan bütün bunların içeresinde kendinizi var edecek, her şeye karşın sözünüzü söyleyecek, fotoğrafınızı çizecek bir alan, bir yapı kurabiliyor, bulabiliyor musunuz? Bir biçimde kaygınızı anlatabiliyor musunuz?
Bu, belgeselcinin özgürlüğü konusu enteresan konu. Memleketler arası alım-satım-destek platformlarında bulundum. Deneyim ve gözlemlerimle şunu söyleyebilirim rahatlıkla. O büyük şenlikten, ki bilhassa bunlar Batı şenlikleri ise, şu memleketler arası kuruluş ve enstitüden, şu ülkenin sinema fonundan, bu büyük milletlerarası TV’den takviye alıp ne kadar bağımsız belgeselci olduklarını, büyük işler yaptıklarını bilmem ne kadar ödül aldıklarını -hele ki bu mükafatlar Batı’dan verilmişse- söyleyenler ne kadar özgür? O fonları alabilmek için o kurumların vizyon ve misyonuna bakılırsa projelerini sunmadılar mı? Otokontrollerini yapmadılar mı? O kanalların editörlerince sinemaları kaba kurgu evresinde izlenmedi mi, gerekli müdahaleler yapılmadı mı? ötürüsı ile şahsi tercihler bunlar. Sizin vizyon ve misyonunuzla kim ne kadar uyuşuyorsa size takviye verir. Siz de kiminle uyuşuyorsanız ondan dayanak istersiniz. Kimden, niye bağımsız? Kimin, neyin bağımsızlığı?
Hazırladığınız yeni bir proje var mı? Günleriniz nasıl geçiyor?
Proje her vakit var. Hayata geçmesi için yalnızca yanlışsız vakte gereksinimleri var. Bu ortalar belgesel sinema eğitimleri için kısa, pratik içerikler hazırlıyorum. Atölye yapmamı talep eden şenlik ve üniversiteler var. Pandeminin durumuna nazaran netleşecekler. Hala online atölye yapmaya sıcak bakmıyorum. Doktora tezim ile ilgili araştırma ve yazma sürecim devam ediyor. Danışmanlığını yaptığım iki proje var. Cinedergi’deki sinemaya, bilhassa belgesele dair yazılara ve söyleşilere devam ediyorum. Hayat akıyor…
Korver ile bir ortaya geldik ve Türkiye’de belgesel sinemanın durumunu ve Korver’in belgesel sinema anlayışını konuştuk.
Kavramsal olarak bakıldığında belgesel sinema, başka sanat kısımlarına nazaran gerçeğe sadık kalmasıyla öne çıkıyor. Zihninizde belirlemeye başlayan bir fikir belgesele varmadan evvel, tıpkı bir ağacın kolları üzere kurmacaya, hayali olana uzanıyordur kesinlikle. Bu durum bir sanatçıyı kısıtlamaz mı?
Belgeselin kurgusal olmadığı için, “gerçek, hakikat hatta objektif olduğu” algısı büsbütün aldatıcı. değişen teknolojinin bu kadar geliştiği, gerçeğin hayli rahatlıkla deforme edilebildiği bir çağda, belgeselcilerin hala “kutsal hakikat anlatıcıları” olarak algılanması da bir yanılsama.
Birtakım belgesel sinemalar, bir senaryo yazılmadığı için, aracısız gerçekler oldukları temel iddiasındalar hala. Savları ise, sinemaya husus olan materyalin “hayatta, tabiatta var olduğu” bu niçinle, onlardan inşa edilen sinemanın de gerçek ve hakikat olduğu. Bu ‘kibirli gerçeklik iddiası’, bugün bile birçok belgesel çalışmanın merkezinde ne yazık ki. Bir belgesel sinema oldukçalukla yalnızca konusu, konusunun çarpıcılığı üzerinden tartışılmakta. Seyircilerin, birtakım sinema eleştirmenlerinin, şenliklerdeki heyetlerin bir belgeselin konusunu överken; imalini, sinematografisini, dramatik yapısını, etiğini tartışmayı beceremediğine oldukçaça şahit oldum.
İnsan kendisi hakkındaki olayları ve öyküleri anlatırken bile kimilerini süslüyor, kimilerini öne çıkarıyor, kimilerinden hiç kelam etmiyor. Kendi gerçek öyküsünü düzenliyor yani. Belgesel sinema da gerçeği anlatırken bu biçimde yapar. Buna düzenleme, sıraya koyma diyebilirim. Muhakkak sahnelemeden kelam etmiyorum. ötürüsıyla baktığınız pencereden gördüğünüz, sıraladığınız, anladığınız, anlamadığınız, yorumladığınız gerçeklerdir anlattıklarınız.
Gerçeğin hangi yüzü ve istikametiyle yüzleştiğiniz, duruşunuz, algınız, mana arayışınız, başınızdaki fikri belgesel sinemaya dönüştürürken faal olur. Kendinize keder edindiğiniz “gerçeği”, kendi sembolleriniz, çerçeveleriniz, geçişleriniz, tonlarınız, ritminizle hayal ederek çeker ve kurgularsınız. Yani hayale daima uzanır. Gerçeğin referanslarının peşinde koşmak kısıtlayıcı olarak gözükse de tersine yaratıcılığı kamçılayan bir durum benim için.
‘ÖZGÜR, FARKLI, HATTA ÖTEKİ OLMAYI SEVİYORUM’
Türkiye’de belgesel sinema pek önemsenmez. Şenliklerde geri planda kalır, TV satışı yapılmaz, kaynak yaratmada eza yaşanır. Kendinizi “üvey evlat” üzere hissediyor musunuz?
Sırf Türkiye’de değil, “ah keşke” denilen, hayranlıkla iç çekilerek anılan ülkelerden meslektaşlarım da kendi ülkelerindeki üretim-dağıtım-gösterim şartlarından, gereğince önemsenmemekten şikayet ediyorlar. Ülkelerinde belgesel sinemaya yapılan yatırım ve dayanakları yetersiz buluyorlar. elbette her ülke kendi sosyo-kültürel iktisat politiği içeresinde yol alıyor, büyüyor, gelişiyor, yetersiz buluyor. Genelde sinemamız, özelde belgesel sinemamız da yaşadığımız toprakların sosyo-kültürel iktisat politiği içeresinde hissesine düşeni alıyor.
Siz kendinizi nasıl hisseder, nasıl söz eder ve nerede konumlandırırsanız o denli muamele görürsünüz. Üstelik bu, davranışlarınıza ve yaptığınız işe yansır. Üvey evlat olarak görürseniz kendinizi o denli davranır, o denli üretir, o denli muamele görürsünüz. Birilerinin gelip size elma şekeri vermesini beklersiniz. Elma şekeri alarak yaptığınız sinema de elma şekeri üzere olur.
Doğrusu ben kendimi ne üvey ne de öz hissediyorum. Kimsenin özü yahut üveyi değilim, birinin beni evlat edinmesine gerek yok. Özgür, farklı hatta öteki olmayı seviyorum. Ayrıyeten bu “üvey evlat” telaffuzundan de hiç hoşlanmıyorum. Negatif, insanı aşağı çeken, yaratıcılıktan, uğraştan uzak, tahlil üretmeyen bir kavram. yıllar evvel Belgesel Sinemacılar Birliği ismine Türkiye’deki bütün sinema meslek örgütlerinin temsilcilerinin yer aldığı telif hakları ile ilgili bir toplantıya katılmıştım. Kanada ve Fransa’dan sinemacılar telif hakları ile ilgili kendi ülkelerindeki uygulamaları ve tecrübelerini paylaşmak üzere bizimleydiler. Toplantının yarısı Türkiye’deki sinema dalı olarak nasıl üvey evlat olduğumuz anlatısıyla geçmişti. Tecrübelerden yaralanma, ilham alma, çaba etme, ısrarcı olma vs. bırakılmış şikayet kültürü ile başlayıp şikayet kültürü ile bitmişti toplantı. Belgesel sinema yapmak özünde kendinize sıkıntı edindiğiniz sıkıntılar hakkında uğraş gerektiren bir duruş aslına bakarsanız. ötürüsı ile öğrenmeye, sormaya, talep etmeye, ısrarcı olmaya, aramaya, kaynak yaratmaya, hak edileni almaya, adil olmaya, paylaşmaya açık olmak ve bunun için çalışmak zorundayız.
süratle gelişen teknolojinin gelişmesi ve ucuzlamasıyla artan üretim, belgesel ismine yapılan akademik çalışmaların-atölyelerin sayısındaki yükseliş, belgeselde yeni arayışlar bir Rönesans’ın ortasında olduğumuzu düşündürüyor bana. Bağlantı teknolojilerindeki dayanılmaz gelişme bir epeyce alanda olduğu üzere belgesel sinemanın da üretim-dağıtım-gösterim süreçleri için büyük kolaylıklar, yeni imkanlar sağladı. Belgesel sinema şenliklerinin sayısında hatırı sayılır bir artış oldu. Belgeselciler için neredeyse tek proje dayanağı olarak Kültür Bakanlığı’nın belgesel sinema takviye fonlarıydı. Hala birincil kaynak ancak yanı sıra pek fazlaca irili ufaklı şenlik fonları, pitching platformlar oluştu. Ayrıyeten yurt dışı fonlardan yararlanan belgeselcilerin sayısında da artış olduğunu gorebiliriz. Pembe bir tablo çizdiğim düşünülmesin. Bütün bu gelişmelerin artı ve eksileri olağan olarak mevcut. Fonlarda, şenliklerde, heyetlerde her vakit “adil” sonuçlar olmayabiliyor. Evet vakit zaman körler sağırlar birbirini ağırlıyor. Verilen dayanaklar sembolik olabiliyor. Şenlikler kapanın elinde kalabiliyor, kapsayıcı olamayabiliyor. Bunlarda gayretin bir modülü. Ben bardağın biraz da dolu tarafını görmekten yanayım. Fakat bu biçimde bu biçimde yola devam edecek gücü bulabiliriz diye düşünüyorum. Sizde bilirsiniz ki, belgesel yapmak cüret ister.
Bir estetik tercih olarak belgesel için, sinemanın özü, kaynağı diyebiliriz. Çünkü çekilen birinci sinemalar belgeseldi. Tarihi bağlam ortasında, belgeselin bugüne ulaşma serüvenini, geçirdiği değişimleri nasıl yorumluyorsunuz? Kendinizi bu gelenek ortasında nerede görüyorsunuz?
Birinci sinemalar için belgesel değil de, doküman kayıtlar desek daha hakikat bir söz kullanmış oluruz. Vakit ortasında gelişen süratle gelişen teknolojinin sunduğu imkânlar ve yaratıcılığın sınırsız boyutlarıyla baktığımızda belgesel cins ya da tarzları bir epeyce değişim, gelişim yaşadı. Çoğaldı. Bu süreç durmaksızın devam ediyor. Evet belgesel sinema tarihi ortasında bir ‘ilk’ belgesel tarzı var lakin bir ‘son’ belgesel tarzı yok. Nokta koyamayacağımız bir alan. Zira belgesel sinema kendini yenileyebilen, hudutları olmayan, sürprizlere açık, gelişen, değişen, dönüşen bir sanat formu. Her daim yeni arayışlar, yeni yaklaşımlar, yeni cinsler olacaktır. Bu da belgeselin en sevdiğim özelliklerinden biri.
Daha öğrenciliğim sırasında belgesel sinemaya gönül vermiş, bu alanda çalışma arayışlarına girmiştim. Hem bir bilim insanı üzere araştırma yapıp, bir dedektif üzere bilinmeyenin ya da az bilinenin peşinden koşacaksınız tıpkı vakitte sinema sanatıyla uğraşacaksınız. Şahane bir seyahat bu. Belgeselin bu bilimle sanatı kesiştiren ve her daim süren yeni keşif hali benim için muazzam bir arayış ve heyecan. Bu arayış sürecinde, belgesel sinema tarihimizin mihenk taşlarından olan Süha Arın’ın bir periyot grubunda yer almış usta belgeselci Enis İstek ile kesişti yolum. birlikte bir fazlaca projede çalıştık. Belgesel Sinemacılar Birliği’nin kuruluşunda, en genç kurucu üye olarak yer aldım. Belgesel Sinemacılar Birliği çatısı altında bir daha Süha Arın ekolünden gelen birfazlaca değerli ismin yanı sıra bir hayli belgesel tutkunu meslektaşımın, akademisyenin bakış açısından, tecrübesinden faydalandım. Ulusal ve memleketler arası platformlarda seminerlere, konferanslara, atölyelere katıldım. Bütün bu bilgi, ilham ve tecrübeden daha sonra esasen kendi yolunuzu bulup, kendi cümlelerinizi kurmaya başlıyorsunuz. Toplumsal tarih, kent kültürü, toplumsal psikoloji, göç, insanlık halleri, oldukcakültürlülük üzerine çektiğim belgesellerim var. Seyircinin filmlerimle entelektüel ve duygusal bir bağ kurmasını önemsiyorum. Net bir karşılık vermektense yeni sorular sordurmayı, düşündürmeyi tercih ediyorum.
‘BİLGİDEN MAHRUM BIRAKILAN BELGESELLER BİRAZ EKSİK KALIYOR’
Bilhassa toplumsal medyada, hazır bilgi veren birtakım Youtube içerikleri belgesel olarak tanımlana geliyor. Bu noktadan yola çıkarak iki farklı soru soracağız. Birincisi, belgesel bilgi taşıma aracı mıdır? İkincisi, bu içerikleri estetik olarak nasıl değerlendiriyorsunuz?
Hayata mana katma, mana arayışı ve insanın kıssa anlatma gereksinimini karşılayan belgesel sinema, hem de bir bilgi taşıma aracı elbette. Gerçekliğin bir kesimi olarak alt yapısına bilgiyi koymalıdır diye düşünenlerdenim. Bu bilginin nasıl verildiği ya da verileceği asıl tartışma konusu. Etik ve estetik tasalar güdülerek, bu bilgi nasıl bir dramatik yapı ile verilecek? Öykünün akışı ortasında bu bilgiyi dramatize edemediğinizde, kolayına kaçıp bu bilgi kısmını es geçebilirsiniz. Bilgiden mahrum bırakılan belgeseller biraz eksik kalıyor. Bilgiyi sanatsal bir biçimde aktarmak ise maharet ister.
Youtube içeriklerine gelince: Bu içeriklere, televizyon yahut internet için hazırlanmış rastgele bir imale belgesel ibaresi eklediğinizde güya sınıf atlamış seçkin ve kutsal bir yapıya bürünmüş üzere algılanıyor ve algılatılıyor. Bu bir yanılsama. Bir imale isim konulamadığında çabucak belgesel ya da deher neysel denilip geçilebiliyor. Youtube kanallarında rastladığım bildiri sunan, toplumsal yahut fen bilimleri dersi veren, bir bahse dikkat çekmek isteyen aktivist görüntüleri izlediğim oluyor. Bir içeriğin epey estetize çekilip kurgulanmış olması onun belgesel olduğu manasına gelmez. Belgesel olması için birtakım şayet olmazsa olmazlara sahip olması gerekir. Artık belgesel sinema dersi ya da atölyesine çevirmeyeyim burayı.
Belgesel sinema, gerçekle olan direkt münasebetinden dolayı, sık sık egemenlerin hışmına uğruyor. İdeolojik bağlamda bu durumu nasıl değerlendiriyorsunuz?
Daima bir olağanüstü durumdan kelam edildiği, daima bir varlık-yokluk arbedesinin olduğu, daima kırmızı alarmların çaldığı, gerçeklerin gizlendiği, değiştirildiği, manipüle edildiği hatta yok edildiği dünyada bütün bunları kendine sıkıntı edinen, eleştiren, yüzleşmek-anlamak isteyen belgesel sinema olağan olarak egemenlerin hışmına uğrar.
Hışma uğrayan tek başına belgesel sinema ya da sinemacının kendisi değildir. ötürüsıyla seyircidir hışma uğrayan aslında. Seyirci ve sinema ortasına set çekilmeye, buluşması engellenmeye, ortadaki bağ koparılmaya çalışılır ki tarihe not düşülmesin, hafızalara kayıt edilmesin, farkına varılmasın, düşünülmesin, tartışılmasın, yeni sorular sorulmasın… Buna direnenlerin, gayret edenlerin doğal olarak belgesel sinemacılar olması beklenir. Bana kalırsa asıl değerli olan seyircinin buna direnip, direnmeyeceği, sinemasına sahip çıkıp çıkmayacağıdır. Zira sinema bittikten daha sonra sırf çekenin değil, izleyenindir de artık. Sineması çekenin söylemiş olduklerine dair izleyicinin de kendi söyleyecekleri, söylemiş oldukleri vardır çünkü.
‘HİÇBİR VAKİT MUTLAK BİR ÖZGÜRLÜKTEN KELAM EDEBİLECEĞİMİZİ SANMIYORUM’
Son günlerde, filmler/diziler yayımlayan çeşitli internet mecralarının daha etkin kullanılıyor olması hasebiyle, birkaç sermayedarın “piyasaya” gireceği konuşuluyor. Bu durum yalnızca dizi kesimi için değil, sinema dalı için de heyecan yarattı. Pekala, belgesel sinemacılar bunun neresinde? İnternet mecralarından dayanak alarak iş üretebilmek, geçmişteki üretim şartlarına nazaran sizi özgürleştirir mi? Ne düşüyorsunuz?
Her piyasa şartı, birlikteinde yeni dayatmalar, formatlar getirir. Bu kaçınılmaz. Kelamını etiğiniz platformlarda değişik belgeseller izledim. şahsi tercihlere bağlı olarak ben olumlu buluyorum bu gelişmeleri. hiç bir vakit mutlak bir özgürlükten kelam edebileceğimizi sanmıyorum. Kıymetli olan bütün bunların içeresinde kendinizi var edecek, her şeye karşın sözünüzü söyleyecek, fotoğrafınızı çizecek bir alan, bir yapı kurabiliyor, bulabiliyor musunuz? Bir biçimde kaygınızı anlatabiliyor musunuz?
Bu, belgeselcinin özgürlüğü konusu enteresan konu. Memleketler arası alım-satım-destek platformlarında bulundum. Deneyim ve gözlemlerimle şunu söyleyebilirim rahatlıkla. O büyük şenlikten, ki bilhassa bunlar Batı şenlikleri ise, şu memleketler arası kuruluş ve enstitüden, şu ülkenin sinema fonundan, bu büyük milletlerarası TV’den takviye alıp ne kadar bağımsız belgeselci olduklarını, büyük işler yaptıklarını bilmem ne kadar ödül aldıklarını -hele ki bu mükafatlar Batı’dan verilmişse- söyleyenler ne kadar özgür? O fonları alabilmek için o kurumların vizyon ve misyonuna bakılırsa projelerini sunmadılar mı? Otokontrollerini yapmadılar mı? O kanalların editörlerince sinemaları kaba kurgu evresinde izlenmedi mi, gerekli müdahaleler yapılmadı mı? ötürüsı ile şahsi tercihler bunlar. Sizin vizyon ve misyonunuzla kim ne kadar uyuşuyorsa size takviye verir. Siz de kiminle uyuşuyorsanız ondan dayanak istersiniz. Kimden, niye bağımsız? Kimin, neyin bağımsızlığı?
Hazırladığınız yeni bir proje var mı? Günleriniz nasıl geçiyor?
Proje her vakit var. Hayata geçmesi için yalnızca yanlışsız vakte gereksinimleri var. Bu ortalar belgesel sinema eğitimleri için kısa, pratik içerikler hazırlıyorum. Atölye yapmamı talep eden şenlik ve üniversiteler var. Pandeminin durumuna nazaran netleşecekler. Hala online atölye yapmaya sıcak bakmıyorum. Doktora tezim ile ilgili araştırma ve yazma sürecim devam ediyor. Danışmanlığını yaptığım iki proje var. Cinedergi’deki sinemaya, bilhassa belgesele dair yazılara ve söyleşilere devam ediyorum. Hayat akıyor…