Allah’a muhtaçlığını arz etmek, muhtaç olduğu şeyleri O’ndan istemek, bu isteklerini sıraladığı dilekçesini şanlı makamına sunmak bir münacattır. Münacat, kişinin kulluk üniformasını giyerek özel randevu ile gittiği dergâh-ı ilahîde büyük bir edeple dileklerini dillendirmesi, muhtaçlıklarını tevazu içerisinde seslendirmesi, eğilip boynu bükerek kapısında dilenmesi, huşû ortasında yalvarıp yakarmasını söz eder. Münacatın olağan olarak dereceleri, mertebeleri vardır. Barındırdığı edebin biçimine bakılırsa değerleri bedelleri vardır. Fakat biz bu yazımızda her insanın yapması gereken bir konu olarak değil, peygamberlerin gösterdiği ülkü bir münacatın formatını göstermeye çalışacağız.
Bu mevzuda birinci peygamber Hz. Âdem’den başlayarak numune nev’inden birkaç peygamberin münacatındaki edep üslubunu açıklamaya çalışacağız:
Hz. Âdem’in Duası:
Şeytanın telkiniyle cennetteki yasak ağaçtan yiyen Hz. Adem ve eşi Allah’ın şu azarlamasına muhatap oldular: “Ben size o ağacı yasaklamadım mı ve şeytanın size apaçık bir düşman olduğunu söylemedim mi?” Onlar ise şöyleki dediler: “Ey rabbimiz! Biz kendimize zulmettik. Şayet bizi bağışlamaz, bize acımazsan kesinlikle ziyan edenlerden oluruz!”(Araf, 7/22-23)
Âdem ve eşi de bir günah işlemişler; ancak tövbe edip pişman olmuşlar ve sonuçta affa mazhar kılınıp yüceltilmişlerdir. Zira berbatlıktan dönüp pişman olmak, tövbe etmek kulun bedelini yükseltir. Şeytan üzere kibirlenip günahta ısrar edenleri ise alçaltır. Hz. Peygamber (s.a.v) bu ilâhî prensibe şöyleki işaret etmiştir: “Kim Allah için alçak istekli olursa Allah onu yüceltir; kim büyüklük taslarsa onu da alçaltır” (Müsned, 3/76; İbn Mâce, Zühd, 16). Hz. Âdem’in bu duasında şu edep nükteleri ve edebî incelikleri görmek mümkündür:
a. Duaya “Ey Rabbimiz!” diye başlamıştır. Zira ‘Rab’, terbiye eden demektir. Bununla demek istiyor ki, ‘Ey bizi cennetten dışarı çıkaran ve yeryüzüne yerleştiren Allah’ım! Yaptığımız kusura karşılık bu ceza, bizi terbiye etmeye yöneliktir. Sonsuz ilim ve hikmet sahibi olan senin bu önlemini istek ile karşılıyoruz. Kaldı ki;
b. “Biz kendimize zulmettik!” ötürüsıyla kabahat işlemiş zalimlere verilen cezalar bir adaletin yansımasıdır. Biz olağan olarak bu cezaya itiraz edecek değiliz.
c. “Eğer bizi bağışlamaz, bize acımazsan kesinlikle ziyan edenlerden oluruz!” tabiriyle, verilen cezaya razı olmakla birlikte, samimiyetle bağışlanmalarını istiyorlar. Lakin burada “Ne olur bizi bağışla!” demiyorlar, zira bir teklifte bulunmayı edebe uygun görmüyorlar. Onun için “Eğer bizi bağışlamaz ve bize acımazsan” tabirini kullanmayı tercih ediyorlar. Adeta “Af edip etmemek sana aittir.. Fakat bize acıyıp af etmezsen perişan olacağımızı fazlaca düzgün biliyoruz” deyip rahmetini çekmeye çalışıyorlar.
Hz. Adem’in bu sözü, Hz. İsa’nın şu tabirini çağrıştırıyor:
“Allah, “Ey Meryem oğlu Îsâ! İnsanlara sen mi ‘Allah’ın haricinde beni ve annemi birer ilah kabul edin’ dedin?” buyurduğu vakit o şu yanıtı verir: “Hâşâ! Seni tenzih ederim. Hakkım olmayan şeyi söylemek bana yakışmaz. Hem ben söyleseydim elbet sen onu bilirdin. Sen benim içimdekini bilirsin, fakat ben senin zâtında olanı bilmem. Saklıları tam olarak bilen yalnız sensin. Ben onlara lakin senin bana emrettiklerini söylemiş oldum; ‘Benim de rabbim sizin de rabbiniz olan Allah’a kulluk edin’ dedim. İçlerinde bulunduğum sürece onların yaptıklarına şahit idim. Ama sen beni vefat ettirdikten daha sonra onların halini bilip goren yalnızca sensin. Sen her şeye şahitsin. Şayet onlara azap edersen, elbet onlar senin kullarındır. Şayet onları affedersen, hiç kuşku yok sen hem izzet hem hikmet sahibisin.”(Maide, 5/116-118).
Hz. Nuh’un Duası:
“ Bunlardan evvel Nûh’un kavmi de (peygamberlerini) yalancılıkla itham etmişti. O kulumuzu yalancı saydılar, “Delinin biri!” dediler ve o vazifesinden alıkondu. Bunun üzerine Nûh, “Artık yenik düştüm; yardımını esirgeme!” diye rabbine yalvardı. Çabucak göğün kapılarını bardaktan boşanırcasına inen bir yağmura açtık. Yerden de sular fışkırttık; derken sular evvelde belirlenmiş bir iş için birleşti. Onu tahtalar ve mıhlarla yapılmış gemide taşıdık. Nezaret ve muhafazamız altında akıp gidiyordu, kendisine inanılmamış olan o kulumuza bir mükâfat olmak üzere.”(Kamer, 54/9-14).
Burada 950 senede yaptığı bildiri, vaz ve öğütlerle geçen ve hiç karşılık bulmayan ve bin bir türlü eziyet çeken Hz. Nuh, bu uzun soluklu çabadan daha sonra, kavmi tarafınca gördüğü epey zulüm ve haksızlıkları seslendirmek yerine yalnız: “Artık (yapabilecek bir şeyim kalmadı, sözün tam manasıyla mağlup oldum),yenik düştüm, ne olur bana yardım et!” biçiminde fazlaca özlü bir özet halinde halini arz etmiştir. Bu şekil bir üslup, fazlaca incelikli bir edeptir.
Hz. İbrahim’in Duası:
İbrahim müddetinde yer alan dört ayetteki duaları sırasıyla birer edep abidesidir.
“Rabbimiz! Elbet ki Sen, gizlediğimiz ve deklare ettiğımız her şeyi bilirsin. Zira ne yerde ne gökte hiç bir şey Allâh’a kapalı kalmaz.” (İbrâhîm, 38) mealindeki ayette Hz. İbrahim’in istekte bulunacağı Rabbinin evvela gökte, yerde olan, gizli-açık her şeyi bilmekte olduğunu ilan etmektedir. Bununla, kendisinin bütün hallerini bilen birisiyle karşı karşıya bulunduğunun şuurunda olduğunu seslendirmiştir. Akabinde, Allah’ın kendisine iki çocuk lütfettiği ve bu lütufların bir duanın sonucu olduğu ve her duayı hakkıyla işitmekte olduğunu, bu sebeple de bundan bu biçimde edeceğim dualarımı da kabul edeceğine dair ümidinin ve beklentisinin yüksek olduğunu rica makamında belirtmek suretiyle ilahî merhametin celbine çalışmıştır.
“İhtiyar hâlimde bana İsmâîl ve İshâk’ı ihsân eden Allâh’a hamdolsun. Elbet Rabbim her duâyı hakkıyla işitendir.” (İbrâhîm, 39) mealindeki ayette bu gerçeklere işaret edilmiştir. Bu isteğinin ön hazırlığı olan takdimden daha sonra asıl isteğini seslendiren duasını şu biçimde yapmıştır: “Rabbim, beni namazı hakkıyla edâ eden bir kimse eyle! Zürriyetimden de bu biçimde kimseler var et! Rabbimiz, duamı kabul buyur” (İbrâhîm, 40). Dikkat edilirse duada dillendirdiği isteklerinin başında ‘Allah’a kulluk yapmakta kendisine ve aile fertlerine yardım etmesi gelir. Sonunda da bu duasının kabul edilmesi için Rabbine bilhassa yalvarıp yakarmıştır. Bu üç cümlelik duanın birinci iki cümlesinde Allah’ın lütuflarını hatırlamış, Rabbine hamd-u senalarda bulunmuş ve üçüncü cümlede de isteklerini dillendirmiş ve bir dilenci tevazuu içerisinde boyun bükmüştür. Muvaffak olmasını istediği kulluk nazaranvleri içerisinde de imandan daha sonra İslam’ın en büyük problemi olan namazı bilhassa zikretmiştir. Bu kulluk vazifelerinde muvaffakiyeti isterken epey samimi olduğunu vurgularcasına bunun öne sürülen sebebini dördüncü ayette şu biçimde belirtmiştir: “Rabbimiz! Hesabın görüleceği gün bana, ana-babama ve bütün mü’minlere mağfiret eyle!” (İbrâhîm, 41)
Şuarâ Sûresi’nde ise Hazret-i İbrâhîm’in gönlünden taşan şu geniş kapsamlı yakarışları görmekteyiz: “Rabbim! Bana hikmet ihsân eyle ve beni sâlih kimseler ortasına kat! Bana, daha sonraki ümmetler ortasında hoş bir nâm ile anılmayı nasîb eyle! Beni Naîm Cennetlerinin vârislerinden kıl! Babama da mağfiret eyle, zira o dalâlete düşenlerdendir. İnsanların diriltilecekleri gün beni utandırma! O gün ki onda ne mal yarar verir ne de evlâd. Fakat Allâh’a selîm bir kalb ile gelen müstesnâ!” (eş-Şuarâ, 83-89)
Bu mevzuda birinci peygamber Hz. Âdem’den başlayarak numune nev’inden birkaç peygamberin münacatındaki edep üslubunu açıklamaya çalışacağız:
Hz. Âdem’in Duası:
Şeytanın telkiniyle cennetteki yasak ağaçtan yiyen Hz. Adem ve eşi Allah’ın şu azarlamasına muhatap oldular: “Ben size o ağacı yasaklamadım mı ve şeytanın size apaçık bir düşman olduğunu söylemedim mi?” Onlar ise şöyleki dediler: “Ey rabbimiz! Biz kendimize zulmettik. Şayet bizi bağışlamaz, bize acımazsan kesinlikle ziyan edenlerden oluruz!”(Araf, 7/22-23)
Âdem ve eşi de bir günah işlemişler; ancak tövbe edip pişman olmuşlar ve sonuçta affa mazhar kılınıp yüceltilmişlerdir. Zira berbatlıktan dönüp pişman olmak, tövbe etmek kulun bedelini yükseltir. Şeytan üzere kibirlenip günahta ısrar edenleri ise alçaltır. Hz. Peygamber (s.a.v) bu ilâhî prensibe şöyleki işaret etmiştir: “Kim Allah için alçak istekli olursa Allah onu yüceltir; kim büyüklük taslarsa onu da alçaltır” (Müsned, 3/76; İbn Mâce, Zühd, 16). Hz. Âdem’in bu duasında şu edep nükteleri ve edebî incelikleri görmek mümkündür:
a. Duaya “Ey Rabbimiz!” diye başlamıştır. Zira ‘Rab’, terbiye eden demektir. Bununla demek istiyor ki, ‘Ey bizi cennetten dışarı çıkaran ve yeryüzüne yerleştiren Allah’ım! Yaptığımız kusura karşılık bu ceza, bizi terbiye etmeye yöneliktir. Sonsuz ilim ve hikmet sahibi olan senin bu önlemini istek ile karşılıyoruz. Kaldı ki;
b. “Biz kendimize zulmettik!” ötürüsıyla kabahat işlemiş zalimlere verilen cezalar bir adaletin yansımasıdır. Biz olağan olarak bu cezaya itiraz edecek değiliz.
c. “Eğer bizi bağışlamaz, bize acımazsan kesinlikle ziyan edenlerden oluruz!” tabiriyle, verilen cezaya razı olmakla birlikte, samimiyetle bağışlanmalarını istiyorlar. Lakin burada “Ne olur bizi bağışla!” demiyorlar, zira bir teklifte bulunmayı edebe uygun görmüyorlar. Onun için “Eğer bizi bağışlamaz ve bize acımazsan” tabirini kullanmayı tercih ediyorlar. Adeta “Af edip etmemek sana aittir.. Fakat bize acıyıp af etmezsen perişan olacağımızı fazlaca düzgün biliyoruz” deyip rahmetini çekmeye çalışıyorlar.
Hz. Adem’in bu sözü, Hz. İsa’nın şu tabirini çağrıştırıyor:
“Allah, “Ey Meryem oğlu Îsâ! İnsanlara sen mi ‘Allah’ın haricinde beni ve annemi birer ilah kabul edin’ dedin?” buyurduğu vakit o şu yanıtı verir: “Hâşâ! Seni tenzih ederim. Hakkım olmayan şeyi söylemek bana yakışmaz. Hem ben söyleseydim elbet sen onu bilirdin. Sen benim içimdekini bilirsin, fakat ben senin zâtında olanı bilmem. Saklıları tam olarak bilen yalnız sensin. Ben onlara lakin senin bana emrettiklerini söylemiş oldum; ‘Benim de rabbim sizin de rabbiniz olan Allah’a kulluk edin’ dedim. İçlerinde bulunduğum sürece onların yaptıklarına şahit idim. Ama sen beni vefat ettirdikten daha sonra onların halini bilip goren yalnızca sensin. Sen her şeye şahitsin. Şayet onlara azap edersen, elbet onlar senin kullarındır. Şayet onları affedersen, hiç kuşku yok sen hem izzet hem hikmet sahibisin.”(Maide, 5/116-118).
Hz. Nuh’un Duası:
“ Bunlardan evvel Nûh’un kavmi de (peygamberlerini) yalancılıkla itham etmişti. O kulumuzu yalancı saydılar, “Delinin biri!” dediler ve o vazifesinden alıkondu. Bunun üzerine Nûh, “Artık yenik düştüm; yardımını esirgeme!” diye rabbine yalvardı. Çabucak göğün kapılarını bardaktan boşanırcasına inen bir yağmura açtık. Yerden de sular fışkırttık; derken sular evvelde belirlenmiş bir iş için birleşti. Onu tahtalar ve mıhlarla yapılmış gemide taşıdık. Nezaret ve muhafazamız altında akıp gidiyordu, kendisine inanılmamış olan o kulumuza bir mükâfat olmak üzere.”(Kamer, 54/9-14).
Burada 950 senede yaptığı bildiri, vaz ve öğütlerle geçen ve hiç karşılık bulmayan ve bin bir türlü eziyet çeken Hz. Nuh, bu uzun soluklu çabadan daha sonra, kavmi tarafınca gördüğü epey zulüm ve haksızlıkları seslendirmek yerine yalnız: “Artık (yapabilecek bir şeyim kalmadı, sözün tam manasıyla mağlup oldum),yenik düştüm, ne olur bana yardım et!” biçiminde fazlaca özlü bir özet halinde halini arz etmiştir. Bu şekil bir üslup, fazlaca incelikli bir edeptir.
Hz. İbrahim’in Duası:
İbrahim müddetinde yer alan dört ayetteki duaları sırasıyla birer edep abidesidir.
“Rabbimiz! Elbet ki Sen, gizlediğimiz ve deklare ettiğımız her şeyi bilirsin. Zira ne yerde ne gökte hiç bir şey Allâh’a kapalı kalmaz.” (İbrâhîm, 38) mealindeki ayette Hz. İbrahim’in istekte bulunacağı Rabbinin evvela gökte, yerde olan, gizli-açık her şeyi bilmekte olduğunu ilan etmektedir. Bununla, kendisinin bütün hallerini bilen birisiyle karşı karşıya bulunduğunun şuurunda olduğunu seslendirmiştir. Akabinde, Allah’ın kendisine iki çocuk lütfettiği ve bu lütufların bir duanın sonucu olduğu ve her duayı hakkıyla işitmekte olduğunu, bu sebeple de bundan bu biçimde edeceğim dualarımı da kabul edeceğine dair ümidinin ve beklentisinin yüksek olduğunu rica makamında belirtmek suretiyle ilahî merhametin celbine çalışmıştır.
“İhtiyar hâlimde bana İsmâîl ve İshâk’ı ihsân eden Allâh’a hamdolsun. Elbet Rabbim her duâyı hakkıyla işitendir.” (İbrâhîm, 39) mealindeki ayette bu gerçeklere işaret edilmiştir. Bu isteğinin ön hazırlığı olan takdimden daha sonra asıl isteğini seslendiren duasını şu biçimde yapmıştır: “Rabbim, beni namazı hakkıyla edâ eden bir kimse eyle! Zürriyetimden de bu biçimde kimseler var et! Rabbimiz, duamı kabul buyur” (İbrâhîm, 40). Dikkat edilirse duada dillendirdiği isteklerinin başında ‘Allah’a kulluk yapmakta kendisine ve aile fertlerine yardım etmesi gelir. Sonunda da bu duasının kabul edilmesi için Rabbine bilhassa yalvarıp yakarmıştır. Bu üç cümlelik duanın birinci iki cümlesinde Allah’ın lütuflarını hatırlamış, Rabbine hamd-u senalarda bulunmuş ve üçüncü cümlede de isteklerini dillendirmiş ve bir dilenci tevazuu içerisinde boyun bükmüştür. Muvaffak olmasını istediği kulluk nazaranvleri içerisinde de imandan daha sonra İslam’ın en büyük problemi olan namazı bilhassa zikretmiştir. Bu kulluk vazifelerinde muvaffakiyeti isterken epey samimi olduğunu vurgularcasına bunun öne sürülen sebebini dördüncü ayette şu biçimde belirtmiştir: “Rabbimiz! Hesabın görüleceği gün bana, ana-babama ve bütün mü’minlere mağfiret eyle!” (İbrâhîm, 41)
Şuarâ Sûresi’nde ise Hazret-i İbrâhîm’in gönlünden taşan şu geniş kapsamlı yakarışları görmekteyiz: “Rabbim! Bana hikmet ihsân eyle ve beni sâlih kimseler ortasına kat! Bana, daha sonraki ümmetler ortasında hoş bir nâm ile anılmayı nasîb eyle! Beni Naîm Cennetlerinin vârislerinden kıl! Babama da mağfiret eyle, zira o dalâlete düşenlerdendir. İnsanların diriltilecekleri gün beni utandırma! O gün ki onda ne mal yarar verir ne de evlâd. Fakat Allâh’a selîm bir kalb ile gelen müstesnâ!” (eş-Şuarâ, 83-89)