İTÜ Mimarlık Fakültesi, Kent ve Bölge Planlama Bölümü’nü bitirdikten daha sonra sinema üzerine düşünüp taşınmaya karar verdiği bir evrede, Marmara Üniversitesi GSF Sinema-TV Bölümü’nde yüksek lisansa başlayan ama tamamlamayan Davet Kınıkoğlu, Nâzım Hikmet Kültür Merkezi bünyesinde bir devir çıkardıkları Yeni İnsan Yeni Sinema (1997-2010 yılları içinde yayınlandı) mecmuasına ağırlaşmayı, NHKM’de yürüttükleri başka çalışmalara odaklanmayı tercih eder.
Çeşitli sinemalarda sanat direktörü yardımcılığı, direktör yardımcılığı yapan Kınıkoğlu, kimi kısa belgesellere katkı koyar. Direktörlüğünü üstlendiği Türkiye – Küba ortak imali olan uzun metrajlı “Nâzım’ın Küba Seyahati” belgeselini 2008’de tamamlar. (Youtube’dan ulaşılabilir:
). Başta soL’un haber portalı, günlük gazete ve mecmua formatlarında olmak üzere çeşitli yayınlarda yüklü olarak sinema, sanatlar ve toplumsal tarih içindeki alakalar üzerine yazılar yazan Kınıkoğlu, atölyeler gerçekleştirir. Çeşitli ortak kitaplara makalelerle katkıda bulunur.
Kınıkoğlu’yla belgesel sinema anlayışını konuştuk.
‘ÜRETİLEN SİNEMANIN BELGESEL OLMASI ‘YALNIZCA GERÇEĞİ SÖYLEDİĞİ’ MANASINA GELMEZ’
Kavramsal olarak bakıldığında belgesel sinema, öbür sanat kollarına nazaran gerçeğe sadık kalmasıyla öne çıkıyor. Zihninizde belirlemeye başlayan bir fikir belgesele varmadan evvel, tıpkı bir ağacın kısımları üzere kurmacaya, hayali olana uzanıyordur kesinlikle. Bu durum bir sanatçıyı kısıtlamaz mı?
Gerçeğe sadakat ne demek? Gerçeklik ne demek? Yandık. Bitmez bu sohbet! Latifesi bir yana… Çok kıymetli, can alıcı bir husus. Aslında yaşama dair pozisyonunuz nedir, gerçekliği kavrayışınız bunu ortaya koyar. O yüzden bu soruyu ve sorudaki var iseyımları, müsaadenizle, biraz kurcalayacağım. Belgesel sahiden daha mı sadık gerçeğe? Hele de başka sanat kısımlarından?
Şöyle başlayayım: Rastgele bir sanat kısmını bir başka sanat kısmıyla gerçekliğe dair bağlantısı, gerçekliğe sadakati üzerinden karşılaştırmak, bana epey manalı gelmiyor. İstendiği kadar soyut olsun, bir yapıtın gerçeklikle alakası yoksa sanat olamaz aslına bakarsan. Başka yandan “tam da duyduğumuz, dokunduğumuz, gördüğümüz gibi” dediğimiz bir yapıtın, gerçeklikle hiç bir münasebeti olmayabilir. “Gerçeğinin birebiri gibi” fotoğraflar, bir soyut fotoğraf kadar etkileyici ve hisleri, zihni harekete geçirici olmayabilir pekâlâ… Şu sempatik Bob Ross’un fotoğraf yapmayı sevdiren ancak fotoğraf sanatına dair hiç bir ufuk kazandırmayan programlarında yaptığı fotoğraflar üzere fotoğraflar örneğin… Birkaç pratik fırça darbesiyle “aaa, aynısı” dedirterek yaptığı ağaçlar, ormanlar, manzaralar… O fotoğrafların zihin ve his dünyamız üzerinde hiç bir tesiri yoktur, olamaz. Sanat tarihi bu “aynı gerçeği gibi” görünen yapıtların örnekleriyle dolup taşıyor. Boşturlar…
Ya da aksine, gerçeklikle bağı birinci bakışta güç kurulabiliyor üzere görünen bir yapıtın gerçekliğe sadık olmadığını da söylemek mümkün değil. Soyutlama seviyesinin yüksekliği gerçeğe daha az sadık olunduğunu göstermez. Örneğin şu “klasik müzik” olarak bilinen senfonik müzik, biliyoruz, en soyut, gerçeklikle bağı en zayıf üzere görünen sanatsal sözler içinde yer alır. Lakin örneğin Şostakoviç’in Leningrad Kuşatması’nı anlattığı yapıtı “7. Senfoni”, kentin ve SSCB’nin direnişinin simgesi olabilmiştir. Kuşatma boyunca kentte itfaiye eri olarak nazaranv yapan Şostakoviç’in, o kentte, o şartlarda, o yapıtı bestelerken şahsen o gerçekliği iliklerine kadar hissederek, yaşayarak, deneyimleyerek ve o gerçekliği, yani bütün korkunçluğuyla Nazi sürülerinin saldırısını ve bütün yiğitliğiyle Sovyet sosyalizminin direnişini vermeye çalıştığı muazzam bir yapıttır. Gerçeklikle bağı güç kurulur imajda lakin bütün o soyutluğuyla, o yapıtın anlattıklarının gerçeğin ta kendisi olmadığını kim söyleyebilir?
Sinemaya yanlışsız gelelim… Çabucak bir belgesel örneği vereyim: Suriye’de kelamda sıhhat hizmeti veren “Beyaz Baretliler” belgeseli, ki “Oscar” heykelciği de verildi buna, nasıl gerçeği vermiyor ve çarpıtıyorsa, tüm sanat kolları için de bu ihtimali hesaba katabiliriz. Üretilen sinemanın belgesel olması, Hollywood sineması repliğiyle söyleyeyim, “gerçeği, sırf gerçeği” söylemiş olduği manasına gelmez.
Değerli olan yüzeydeki olgular değil, o olguları meydana getiren ve muhakkak istikametlerde hareket ettiren dinamikleri açığa çıkarabilmektir. “Gerçeklik” yüzeyde değil, derindedir. Bir sanat yapıtını kuvvetli ve uzun ömürlü kılan da aslında yüzeyde gezinmeyip, derinliğe ulaşabilmesidir.
Mahsus epeyce bilinen bir sinemadan örnek vereyim: Ayzenştayn’ın “Potemkin Zırhlısı”ndaki o meşhur ve çarpıcı Odessa Merdivenleri sahnesi “gerçek olmayan” bir sahnedir. Kendi anlattığına göre bu sahne, o merdivenlerde oturmuş sinema üzerine düşünürken, yediği vişne çekirdeklerini merdivenlerden aşağıya yanlışsız fırlatıp, çekirdekler basamaklardan yuvarlanırken canlanmış zihninde ve oturup sinema tarihine kazınan o hayli güzel bildiğimiz sahneyi tasarlamış. Yani “gerçek” değil, yani perdede izlediğimiz o görüntülerdekiler yaşanmamış lakin nihayetinde Çarlık zorbalığının halka neler ettiğine dair en çarpıcı “en gerçek” hissiyatı yaratmış bu sayede. ötürüsıyla şöyleki bir sonuca varabiliriz: Çoğunlukla gerçekliğin soyutlanması, yüzeydeki gerçeklikten daha derin ve sarsıcı tesirler yaratır. İmge oluşturabilmek bu niçinle epey kıymetlidir. İster belgesel sinema, ister oyunculu sinema, ister plastik sanatlar, ister müzik… Sanatınız gerçekliği pozitivist bir biçimde yorumluyorsa, yani yalnızca görüneni, yüzeydeki olguları anlatmakla yetiniyorsa, lakin saman alevidir. 140 journos, +90 görüntüleri örneğin, sıklıkla, yüzeyde gezinmeye örnek. Ancak aksine, o gerçeklik üzerine düşünme ve manaya sürecini de içeriyorsa, görünen gerçekliği değil, gerisindeki alakaları, süreçleri, sistemleri, hareketi ortaya koyabiliyorsa, bu biçimde oluşturacağınız imgeler daha nitelikli ve kuvvetli hale gelir ve sanıldığının bilakis, gerçekliği daha kuvvetli bir biçimde kavrar ve tabir edebilirsiniz; en azından bunun imkanları belirir.
Geçenlerde bir dijital platformda yeniden izlediğim Joris Ivens ve Chris Marker’ın “A Valparaiso”su geldi artık aklıma örneğin. Görünenin gerisine bakma gayreti olarak, kıymetli bir çalışmadır. Solanas’ın “Fırınların Saati” örneğin, çarpıcıdır. İngiltere’den Özgür Sinema üstbaşlığında toplanan direktörlerin belgeselleri ve akabinde çektikleri oyunculu sinemalar örneğin, İngiltere’nin bir devrinde emekçi sınıfının toplum ortasındaki yerini anlamak ve duyumsamak açısından fazlaca etkileyici olmaları bir yana, mesela Ken Loach’un o harika “Kes” sinemasının yahut Mike Leigh’in “Meantime”ının da yolunu açmışlardır.
Yanlış anlaşılmaması için altını bilhassa çizmiş olayım: Gerçeklikten bağımsızlaşmak, ondan soyutlanmak demiyorum, bilhassa belirteyim; gerçekliği soyutlayabilmekten, onu bir usulle kavramaktan bahsediyorum. Nisan ayında yitirdiğimiz fazlaca sevgili hocamız Memnun Parkan’ın ‘Brecht Estetiği ve Sinema’ kitabında Brecht’ten yaptığı bir alıntıyı hatırladığım kadarıyla aktarayım: Evvelden yaygın bir elektrikli mesken aletleri üreticisi markası vardı, AEG diye, diyor ki Brecht, “AEG emekçilerine fabrikanın fotoğrafını göstererek nasıl sömürüldüklerini anlatamazsınız.” örneğin şu şimdiki mafya-siyaset münasebetleri sorununun mantığını, şu ya da bu bireyler ortası alakalar olarak anlamaya çalışırsak asla anlayamayacak oluşumuzdaki gibi…
ötürüsıyla, sanatçıyı kısıtlayan gerçekliğe sadakati değil, onu anlayacak, soyutlayabilecek ve tabir edecek araçlardan mahrum olmasıdır. Sanatçı, bir bilim insanı, siyasetçi yahut akademisyen değildir fakat bilimle, sanat tarihiyle, metodolojiyle, tarih ve siyasetle, yani toplumsal sorumlulukla donanmalıdır. Bunlarla donanmış değilse, teknik manada istediği kadar uzman olsun ya da imajdaki olguları istediği kadar “yüksek çözünürlüklü” aktarsın, oradan gerçekliği kavramak ismine, “sanat” ismine bir şey çıkmaz.
Yüzeyde gezinerek ne coşkun tarihi akışı yahut toplumsal dinamikleri ne de o akışın ortasında bir an ortaya çıkıveren o “sonucun verildiği” yahut “kırılıp paramparça olunan” yahut “için umutla dolduğu” anları anlatmanız mümkün olmaz.
‘BU ÇAĞDA ASIL ÖNEMSENMEYEN ŞEY GERÇEKLİĞİN ANLAŞILMASIDIR’
Türkiye’de belgesel sinema pek önemsenmez. Şenliklerde geri planda kalır, TV satışı yapılmaz, kaynak yaratmada düşünce yaşanır. Kendinizi “üvey evlat” üzere hissediyor musunuz?
Yalnızca Türkiye’de değil, bu çağda asıl önemsenmeyen şey, gerçekliğin anlaşılmasıdır, belgesel sinema değil. Nobel mükafatı almak, gişe yapmak, bir dijital platformda uzunluk göstermek, gerçekliği anlamak ve anlatmaktan daha hayli önemsenir. Temel sorun budur. Yoksa, ki gidişat da gorebildiğim kadarıyla o denli, “belgesel” denilen, “gerçeği detayıyla anlatıyormuş” üzere yapan ve aslında üretim maliyeti bakılırsace düşük olduğu için kanal yahut platformların işine gelen üretimlerle doluyor ortalık. Şenliklerde de daha fazla yer ayrılıyor belgesele… Lakin yalnızca bu biçimde diye, “belgesel hak ettiği yeri buluyor” diyebilir miyiz?
O yüzden buna karşılığım, kendimizi bir portföy yöneticisi üzere görmez, bir uğraşın tarafı, gerçekliğin anlaşılmasını sağlamaya ve değişmesine katkı koymaya çalışan bir taraf olarak görürsek, bu biçimde “piyasanın dalgalanmalarından etkilenme” ve üvey evlat üzere hissetmemizin tabanı kalmaz aslına bakarsan. Gerçekliği tutkuyla avuçların içine alabilmek, yani onu anlamak ve değiştirmek için gayret ederseniz bu biçimde kimse size üvey evlat muamelesi yapamaz, emin olun. Önemseneceğinize de emin olabilirsiniz!
Bir estetik tercih olarak belgesel için, sinemanın özü, kaynağı diyebiliriz. Çünkü çekilen birinci sinemalar belgeseldi. Tarihi bağlam ortasında, belgeselin bugüne ulaşma serüvenini, geçirdiği değişimleri nasıl yorumluyorsunuz? Kendinizi bu gelenek ortasında nerede görüyorsunuz?
Belgesel sinemanın, sinemanın özü olduğunu düşünmüyorum. En azından evvelki sorularda probleme biraz diğer türlü yaklaştığımı anlatabildiğimi sanıyorum. Sinemanın, içerik manasında, diğer hiç bir sanatsal sözde olmayan bir özü olduğunu da düşünmüyorum. Mahsus uç şeyler söylüyormuşum üzere gelmiyordur umarım. Çok uzatmamaya uğraş ederek, demek istediğimi anlatmaya çalışayım.
Sanat aslında her şeydilk evvel bir düşünme formülüdür. Bizler sanat denince “duygular”dan bahsedilmesine alıştırıldık, o yüzden yadırganmasın lütfen bu söylemiş olduğim. His ve akıl birbirinden koparılamaz. ötürüsıyla şunu ileri sürebiliriz: Kendine mahsus araçlarla düşünür sanat, sanatın araçları imgelerdir. Bilim kavramlarla düşünür, sanat imgelerle… Neyi düşünür pekala? hayatı düşünür. İnsanı düşünür, doğayı düşünür, ortasında yer aldığı topluluğu düşünür, yaşama tutunmayı düşünür, yok oluşu düşünür, karşı karşıya kaldığı çelişkileri düşünür, açmazlarına bakar, önündeki manileri nasıl aşacağına baş yorar… Bunu imgeler aracılığıyla yapar. ötürüsıyla da tüm sanatlar, aslında maddi dünya ile onu anlamaya çalışan insan zihni içinde köprüler kurar. Bir biçimden başkasına dönüşümü, hareketi anlamaya ve söz etmeye çalışır. Dönüşmesi gerekene neyin mahzur olduğunu, nasıl aşılabileceğini… örneğin, aç olan insanın bu mahzuru aşması, etrafındaki dünyayı dönüştürmesi gerekir: Ava çıkarken mağara duvarına o süreci resimleyen insanın emeli buydu. Bir üst seviyede soyutlama yaparsak, aslında Beethoven’a “Eroica”yı yazdıran da, Tatlin’e Üçüncü Enternasyonal anıtını tasarlatan da, Nâzım’a ‘Memleketimden İnsan Manzaraları’nı yazdıran da, Picasso’ya “Guernica”yı yaptıran da, Francesco Rosi’ye “Salvatore Giuliano”yu çektiren de, John Berger’e Görme Biçimlerini yaptıran da, daima gerçekliği avuçlarımızın içine alıp, niye o denli olduğunu anlamak ve değiştirmek arayışıdır; nasıl değiştireceğinizi bilmiyorsanız bile en azından değişme gerekliliğine, yaşanmakta olandaki acayipliğe dikkat çekersiniz. örneğin dışavurumcuları gerçekçiliğin hudutlarını zorlamaya çağıran tarihsel-toplumsal tıkanma ve krizin yarattığı sıçrama, faal olma gereksinimindeki üzere, aktifliğinizi yitirirseniz de Kafka’nın ‘Dönüşüm’ünde böcekleşmeye işaret etmesinin bir tarihi mana kazanmasındaki üzere.
Belgesel sinemada değil sırf, yirminciden yirmi birinci yüzyıla yanlışsız yaklaşırken tüm sanatlarda dönüşümler yaşandı ve bu dönüşümlerin ortak tarafları de var: örneğin bilgi ve his içindeki bağlantıyı koparmak, aydın düşmanlığı, insanı tarihi yapan bir özne olarak görmekten vazgeçmek, gerçekliği anlaşılabilir ve değiştirilebilir bir bütünlük olarak görmekten geri basmak. Bunların propagandası yapıldı oldukçaça ve belgesel de bundan hissesini aldı.
ötürüsıyla soruda şöyleki ufak bir oynama yaparak cevap vereyim. Belgeselin değil insanın bugüne ulaşma serüvenine bakmamız, belgeseli de bu serüven ortasında anlamaya çalışmamız gereken bir tarihî evredeyiz bugün. Zira bugün bizlere diyor ki: “Beni her şeyimle, bütünüyle aşmanız lazım”. Zira dönüşmesi gereken şeyler var ve bu dönüşüme maniler çıkarılıyor. İnsanlık, sınıflı toplumların tarihi boyunca büyük sıçramalar kaydetti ve artık sınıflı toplum insanlığın önündeki en büyük mani. Kendimi bir gelenek içine yerleştirmeye çalışmam abes olur ancak şu biçimde diyebilirim: Sınıflı toplumu aşmak için elindeki tabir aracı her her neyse onunla insanlığa ulaşmak üzere kolları sıvayanların geleneğine dahil olacak bir üretkenlik gösterebilmeyi isterim.
‘TÜRLERİN, EKOLLERİN, YAKLAŞIMLARIN ALT ÜST OLACAĞI BİR ÇAĞA GİRİYORUZ’
Bilhassa toplumsal medyada, hazır bilgi veren birtakım Youtube içerikleri belgesel olarak tanımlana geliyor. Bu noktadan yola çıkarak iki farklı soru soracağız. Birincisi, belgesel bilgi taşıma aracı mıdır? İkincisi, bu içerikleri estetik olarak nasıl değerlendiriyorsunuz?
Ben biraz daha farklı, sanırım kendimce daha dinamik bir bakış açısına yerleşmeye çalışıyorum. Çeşitlerin, ekollerin, yaklaşımların alt üst olacağı bir çağa giriyoruz bence. Hakikaten heyecan verici bir çağ açılabilir önümüzde. O niçinle de şu anki datalı kavramları ve yaklaşımları değişmeyeceklermiş üzere data almamaya çalışıyorum. Belgesel tarifi örneğin, belgeselin hatta genel manada sanatın bilgi ile ilişkisi…
Geçmişten bir örnek vereyim. Glauber Rocha’nın kimi sinemalarında mesela, sahneler özgür doğaçlama üzere akarken, insanın iç dünyasının derinlikleriyle, adeta ilkel dürtüleriyle irtibat kurmaya çalışırken, akışın pat diye kesilip bir iktisatçının Latin Amerika’nın nasıl sömürüldüğünü anlatışına şahit olabilirsiniz. Ya da Bunuel’in “Ekmeksiz Toprak” belgeselini izlerken art geriye sıralanan imgeler ve bilgilerle sinemada anlatılan bölge ve insanlık halinden sarsılmış ve içiniz sıkışmış bir biçimdeyken sinemanın finalinde Franco’cuları öne süren büyük toprak sahipleri ve işverenlerin saldırısına direnerek bu geriliğin aşılabileceğini söz ettiği konuşmasıyla karşı karşıya kalınca o üzerinizde oluşan basınç bir anda kalkıverir. Yani “bilgi” denilen şey duygusuzluk, datalar ve istatistiktir diye düşünmemek gerek. Bilgiyi o denli bir işlersiniz ki, en kuvvetli hislere kaynaklık edebilir. Buna rağmen o denli duyumsayışlar da vardır ki, gözünüzden yaş getirir fakat sizi hareketsiz bırakır. Bilgi ile ne yapmak istiyorsunuz? Öncelikli soru bence bu. Yaratmak istediğiniz tesir, yani sineması yapış emeliniz ile bilgi içinde canlı ve dürüst bir münasebet kurmak değerli burada. His bilgiye ve bilgi de duyguya dönüşemiyorsa, bir sorun var demektir.
Youtube içerikleri konusuna gelince… Biraz evvel de değinmiştim, sıkıntı yüzeysellik ve pozitivizmle ilgili. Olgular içinde bağıntı kurmaksızın, görünenin ardındaki gerçekliğe ulaşmaya çalışmaksızın, şimdiki varoluşumuzu ve değişim ihtiyacını sorgulatmaksızın, sanattan bahsedemeyiz.
Belgesel sinema, gerçekle olan direkt bağlantısından dolayı, sık sık egemenlerin hışmına uğruyor. İdeolojik bağlamda bu durumu nasıl değerlendiriyorsunuz?
Üçüncü soruya karşılık olarak “Gerçekliği tutkuyla avuçların içine alabilmek, yani onu anlamak ve değiştirmek için çaba ederseniz bu biçimde kimse size üvey evlat muamelesi yapamaz, emin olun. Önemseneceğinize de emin olabilirsiniz!” demiştim. Önemseyenler içinde, değişime ayak direyenler de olacak olağan olarak.
‘HEYECAN DUYULACAK TEMEL ŞEY, PİYASANIN KALDIRILMASI OLASILIĞIDIR’
Son günlerde, filmler/diziler yayımlayan çeşitli internet mecralarının daha faal kullanılıyor olması hasebiyle, birkaç sermayedarın “piyasaya” gireceği konuşuluyor. Bu durum yalnızca dizi bölümü için değil, sinema dalı için de heyecan yarattı. Pekala, belgesel sinemacılar bunun neresinde? İnternet mecralarından dayanak alarak iş üretebilmek, geçmişteki üretim şartlarına nazaran sizi özgürleştirir mi? Ne düşüyorsunuz?
Buna çeşitli düzlemlerde cevap vermek gerek. Kimi düzlemlerdeki cevapları evvelki sorularda verdiğimi düşünüyorum. Heyecan duyulacak temel şey, kimi sermayedarların piyasaya girmesi değil, piyasa denilen ve insan aklına ve yüreğine en çok ziyan veren bu rezilliğin ortadan kaldırılması, bu sefil dünyanın değiştirilmesi mümkünlüğüdür evvela.
Biz Nâzımcıyız: “İçinizden biri can verebilse bile açlıktan ölen öküzümüze / burjuvaysa şayet, gözükmesin gözümüze!” deriz. Özgürlük ve sermaye tıpkı cümle ortasında lakin şu biçimde kullanılabilir: “Sermaye sınıfı özgürlüğe pürüzdür.” Birilerinin adımlarıyla kimi imkanlara kavuşma fikrinin yerine haklarımız ve sorumluluklarımız üzerinden hususa yaklaşmaya çalışıyorum ben.
Öbür bir kıymetli düzlem de şu: Teknik manada dijital mecralar bir tıp hürü getiriyor. Bilhassa sinema ismine, yani hareketi kaydedilmiş hareketle, kaydedilmiş vakit ile tabir eden bu çarpıcı sanat ismine, kayıt ve kurgu imkanlarının çeşitlenmesi, toplum genelinde ulaşılabilir hale gelmesi, hoş bir şey, manalı ve sevinilecek bir gelişme. Lakin bu sürece çeşitli seviyelerde tekelleşmelerin de eşlik ettiğini akıldan çıkarmamak gerek. “Ne hoş, istediğimiz üzere söz edebiliyoruz kendimizi” diyorsunuz lakin bir de bakıyorsunuz, hesabınız askıya alınmış, engellenmişsiniz ya da reklam faaliyetlerinin modülü olmadığınız için görünmez hale gelivermişsiniz. Bu niçinle, aslında temel prensipler pek değişmiyor galiba. Örgütlü olmak, kolay lokma olmamak koşul. Bir de şu, eşitlik, özgürlüğün temel şartıdır. Eşitlikten kelam edelim evvel. Toplumsal eşitlik artık insanlık için zorunluluktur. En büyük eşitsizlik kaynağı ise sermaye tertibidir. Özgürlüğe en büyük pürüzün sermaye sınıfı olduğunu söylemiş miydim? (Gülüyorum ancak durum epey önemli.)
Hazırladığınız yeni bir proje var mı? Günleriniz nasıl geçiyor?
NHKM bünyesinde üzerinde çalıştığımız bir filmsel tasarı var şu anda. İstek ettiğimiz biçimde tamamladığımızda, kolektif olarak değerlendirip, izleyiciyle nasıl buluşturacağımıza da karar vereceğiz.
Bunun haricinde diğer disiplinleri de içeren birkaç tasarı daha var üzerinde çalıştığımız. Nâzım’ın ‘Memleketimden İnsan Manzaraları’ndan hareket eden kolektif çalışmalar bunlar. Bu olağanüstü yapıtın, bizim açımızdan hem metodolojik hem ideolojik açıdan ne kadar değerli olduğunu incelemeye soyunduğumuz ve ondan feyz alarak biçimlendirmeye çalıştığımız çeşitli çalışmalar. çok heyecanlıyız. Kimilerinde da epey yol aldık.
Günlerimiz bu biçimde geçiyor. Bu şartlarda üretmeye çalışmak adeta bir meydan okuma üzere. Hem şartlarınıza hem kendinize meydan okumadan umutlanmak sıkıntı. Kolektif çalışma bu açıdan çok yaşamsal. Hepimizin başına geldiği üzere, sık sık canımızı fazlaca sıkan, içimizi karartan şeylerle yüz yüze olduğumuz için, çalışma azmi baltalanıyor insanın. Yalnızca keyifli vakit içinderda değil, bu biçimde vakit içinderda da omuz omuza, kol kola olmak bir daha güç veriyor beşere.
Çeşitli sinemalarda sanat direktörü yardımcılığı, direktör yardımcılığı yapan Kınıkoğlu, kimi kısa belgesellere katkı koyar. Direktörlüğünü üstlendiği Türkiye – Küba ortak imali olan uzun metrajlı “Nâzım’ın Küba Seyahati” belgeselini 2008’de tamamlar. (Youtube’dan ulaşılabilir:
Kınıkoğlu’yla belgesel sinema anlayışını konuştuk.
‘ÜRETİLEN SİNEMANIN BELGESEL OLMASI ‘YALNIZCA GERÇEĞİ SÖYLEDİĞİ’ MANASINA GELMEZ’
Kavramsal olarak bakıldığında belgesel sinema, öbür sanat kollarına nazaran gerçeğe sadık kalmasıyla öne çıkıyor. Zihninizde belirlemeye başlayan bir fikir belgesele varmadan evvel, tıpkı bir ağacın kısımları üzere kurmacaya, hayali olana uzanıyordur kesinlikle. Bu durum bir sanatçıyı kısıtlamaz mı?
Gerçeğe sadakat ne demek? Gerçeklik ne demek? Yandık. Bitmez bu sohbet! Latifesi bir yana… Çok kıymetli, can alıcı bir husus. Aslında yaşama dair pozisyonunuz nedir, gerçekliği kavrayışınız bunu ortaya koyar. O yüzden bu soruyu ve sorudaki var iseyımları, müsaadenizle, biraz kurcalayacağım. Belgesel sahiden daha mı sadık gerçeğe? Hele de başka sanat kısımlarından?
Şöyle başlayayım: Rastgele bir sanat kısmını bir başka sanat kısmıyla gerçekliğe dair bağlantısı, gerçekliğe sadakati üzerinden karşılaştırmak, bana epey manalı gelmiyor. İstendiği kadar soyut olsun, bir yapıtın gerçeklikle alakası yoksa sanat olamaz aslına bakarsan. Başka yandan “tam da duyduğumuz, dokunduğumuz, gördüğümüz gibi” dediğimiz bir yapıtın, gerçeklikle hiç bir münasebeti olmayabilir. “Gerçeğinin birebiri gibi” fotoğraflar, bir soyut fotoğraf kadar etkileyici ve hisleri, zihni harekete geçirici olmayabilir pekâlâ… Şu sempatik Bob Ross’un fotoğraf yapmayı sevdiren ancak fotoğraf sanatına dair hiç bir ufuk kazandırmayan programlarında yaptığı fotoğraflar üzere fotoğraflar örneğin… Birkaç pratik fırça darbesiyle “aaa, aynısı” dedirterek yaptığı ağaçlar, ormanlar, manzaralar… O fotoğrafların zihin ve his dünyamız üzerinde hiç bir tesiri yoktur, olamaz. Sanat tarihi bu “aynı gerçeği gibi” görünen yapıtların örnekleriyle dolup taşıyor. Boşturlar…
Ya da aksine, gerçeklikle bağı birinci bakışta güç kurulabiliyor üzere görünen bir yapıtın gerçekliğe sadık olmadığını da söylemek mümkün değil. Soyutlama seviyesinin yüksekliği gerçeğe daha az sadık olunduğunu göstermez. Örneğin şu “klasik müzik” olarak bilinen senfonik müzik, biliyoruz, en soyut, gerçeklikle bağı en zayıf üzere görünen sanatsal sözler içinde yer alır. Lakin örneğin Şostakoviç’in Leningrad Kuşatması’nı anlattığı yapıtı “7. Senfoni”, kentin ve SSCB’nin direnişinin simgesi olabilmiştir. Kuşatma boyunca kentte itfaiye eri olarak nazaranv yapan Şostakoviç’in, o kentte, o şartlarda, o yapıtı bestelerken şahsen o gerçekliği iliklerine kadar hissederek, yaşayarak, deneyimleyerek ve o gerçekliği, yani bütün korkunçluğuyla Nazi sürülerinin saldırısını ve bütün yiğitliğiyle Sovyet sosyalizminin direnişini vermeye çalıştığı muazzam bir yapıttır. Gerçeklikle bağı güç kurulur imajda lakin bütün o soyutluğuyla, o yapıtın anlattıklarının gerçeğin ta kendisi olmadığını kim söyleyebilir?
Sinemaya yanlışsız gelelim… Çabucak bir belgesel örneği vereyim: Suriye’de kelamda sıhhat hizmeti veren “Beyaz Baretliler” belgeseli, ki “Oscar” heykelciği de verildi buna, nasıl gerçeği vermiyor ve çarpıtıyorsa, tüm sanat kolları için de bu ihtimali hesaba katabiliriz. Üretilen sinemanın belgesel olması, Hollywood sineması repliğiyle söyleyeyim, “gerçeği, sırf gerçeği” söylemiş olduği manasına gelmez.
Değerli olan yüzeydeki olgular değil, o olguları meydana getiren ve muhakkak istikametlerde hareket ettiren dinamikleri açığa çıkarabilmektir. “Gerçeklik” yüzeyde değil, derindedir. Bir sanat yapıtını kuvvetli ve uzun ömürlü kılan da aslında yüzeyde gezinmeyip, derinliğe ulaşabilmesidir.
Mahsus epeyce bilinen bir sinemadan örnek vereyim: Ayzenştayn’ın “Potemkin Zırhlısı”ndaki o meşhur ve çarpıcı Odessa Merdivenleri sahnesi “gerçek olmayan” bir sahnedir. Kendi anlattığına göre bu sahne, o merdivenlerde oturmuş sinema üzerine düşünürken, yediği vişne çekirdeklerini merdivenlerden aşağıya yanlışsız fırlatıp, çekirdekler basamaklardan yuvarlanırken canlanmış zihninde ve oturup sinema tarihine kazınan o hayli güzel bildiğimiz sahneyi tasarlamış. Yani “gerçek” değil, yani perdede izlediğimiz o görüntülerdekiler yaşanmamış lakin nihayetinde Çarlık zorbalığının halka neler ettiğine dair en çarpıcı “en gerçek” hissiyatı yaratmış bu sayede. ötürüsıyla şöyleki bir sonuca varabiliriz: Çoğunlukla gerçekliğin soyutlanması, yüzeydeki gerçeklikten daha derin ve sarsıcı tesirler yaratır. İmge oluşturabilmek bu niçinle epey kıymetlidir. İster belgesel sinema, ister oyunculu sinema, ister plastik sanatlar, ister müzik… Sanatınız gerçekliği pozitivist bir biçimde yorumluyorsa, yani yalnızca görüneni, yüzeydeki olguları anlatmakla yetiniyorsa, lakin saman alevidir. 140 journos, +90 görüntüleri örneğin, sıklıkla, yüzeyde gezinmeye örnek. Ancak aksine, o gerçeklik üzerine düşünme ve manaya sürecini de içeriyorsa, görünen gerçekliği değil, gerisindeki alakaları, süreçleri, sistemleri, hareketi ortaya koyabiliyorsa, bu biçimde oluşturacağınız imgeler daha nitelikli ve kuvvetli hale gelir ve sanıldığının bilakis, gerçekliği daha kuvvetli bir biçimde kavrar ve tabir edebilirsiniz; en azından bunun imkanları belirir.
Geçenlerde bir dijital platformda yeniden izlediğim Joris Ivens ve Chris Marker’ın “A Valparaiso”su geldi artık aklıma örneğin. Görünenin gerisine bakma gayreti olarak, kıymetli bir çalışmadır. Solanas’ın “Fırınların Saati” örneğin, çarpıcıdır. İngiltere’den Özgür Sinema üstbaşlığında toplanan direktörlerin belgeselleri ve akabinde çektikleri oyunculu sinemalar örneğin, İngiltere’nin bir devrinde emekçi sınıfının toplum ortasındaki yerini anlamak ve duyumsamak açısından fazlaca etkileyici olmaları bir yana, mesela Ken Loach’un o harika “Kes” sinemasının yahut Mike Leigh’in “Meantime”ının da yolunu açmışlardır.
Yanlış anlaşılmaması için altını bilhassa çizmiş olayım: Gerçeklikten bağımsızlaşmak, ondan soyutlanmak demiyorum, bilhassa belirteyim; gerçekliği soyutlayabilmekten, onu bir usulle kavramaktan bahsediyorum. Nisan ayında yitirdiğimiz fazlaca sevgili hocamız Memnun Parkan’ın ‘Brecht Estetiği ve Sinema’ kitabında Brecht’ten yaptığı bir alıntıyı hatırladığım kadarıyla aktarayım: Evvelden yaygın bir elektrikli mesken aletleri üreticisi markası vardı, AEG diye, diyor ki Brecht, “AEG emekçilerine fabrikanın fotoğrafını göstererek nasıl sömürüldüklerini anlatamazsınız.” örneğin şu şimdiki mafya-siyaset münasebetleri sorununun mantığını, şu ya da bu bireyler ortası alakalar olarak anlamaya çalışırsak asla anlayamayacak oluşumuzdaki gibi…
ötürüsıyla, sanatçıyı kısıtlayan gerçekliğe sadakati değil, onu anlayacak, soyutlayabilecek ve tabir edecek araçlardan mahrum olmasıdır. Sanatçı, bir bilim insanı, siyasetçi yahut akademisyen değildir fakat bilimle, sanat tarihiyle, metodolojiyle, tarih ve siyasetle, yani toplumsal sorumlulukla donanmalıdır. Bunlarla donanmış değilse, teknik manada istediği kadar uzman olsun ya da imajdaki olguları istediği kadar “yüksek çözünürlüklü” aktarsın, oradan gerçekliği kavramak ismine, “sanat” ismine bir şey çıkmaz.
Yüzeyde gezinerek ne coşkun tarihi akışı yahut toplumsal dinamikleri ne de o akışın ortasında bir an ortaya çıkıveren o “sonucun verildiği” yahut “kırılıp paramparça olunan” yahut “için umutla dolduğu” anları anlatmanız mümkün olmaz.
‘BU ÇAĞDA ASIL ÖNEMSENMEYEN ŞEY GERÇEKLİĞİN ANLAŞILMASIDIR’
Türkiye’de belgesel sinema pek önemsenmez. Şenliklerde geri planda kalır, TV satışı yapılmaz, kaynak yaratmada düşünce yaşanır. Kendinizi “üvey evlat” üzere hissediyor musunuz?
Yalnızca Türkiye’de değil, bu çağda asıl önemsenmeyen şey, gerçekliğin anlaşılmasıdır, belgesel sinema değil. Nobel mükafatı almak, gişe yapmak, bir dijital platformda uzunluk göstermek, gerçekliği anlamak ve anlatmaktan daha hayli önemsenir. Temel sorun budur. Yoksa, ki gidişat da gorebildiğim kadarıyla o denli, “belgesel” denilen, “gerçeği detayıyla anlatıyormuş” üzere yapan ve aslında üretim maliyeti bakılırsace düşük olduğu için kanal yahut platformların işine gelen üretimlerle doluyor ortalık. Şenliklerde de daha fazla yer ayrılıyor belgesele… Lakin yalnızca bu biçimde diye, “belgesel hak ettiği yeri buluyor” diyebilir miyiz?
O yüzden buna karşılığım, kendimizi bir portföy yöneticisi üzere görmez, bir uğraşın tarafı, gerçekliğin anlaşılmasını sağlamaya ve değişmesine katkı koymaya çalışan bir taraf olarak görürsek, bu biçimde “piyasanın dalgalanmalarından etkilenme” ve üvey evlat üzere hissetmemizin tabanı kalmaz aslına bakarsan. Gerçekliği tutkuyla avuçların içine alabilmek, yani onu anlamak ve değiştirmek için gayret ederseniz bu biçimde kimse size üvey evlat muamelesi yapamaz, emin olun. Önemseneceğinize de emin olabilirsiniz!
Bir estetik tercih olarak belgesel için, sinemanın özü, kaynağı diyebiliriz. Çünkü çekilen birinci sinemalar belgeseldi. Tarihi bağlam ortasında, belgeselin bugüne ulaşma serüvenini, geçirdiği değişimleri nasıl yorumluyorsunuz? Kendinizi bu gelenek ortasında nerede görüyorsunuz?
Belgesel sinemanın, sinemanın özü olduğunu düşünmüyorum. En azından evvelki sorularda probleme biraz diğer türlü yaklaştığımı anlatabildiğimi sanıyorum. Sinemanın, içerik manasında, diğer hiç bir sanatsal sözde olmayan bir özü olduğunu da düşünmüyorum. Mahsus uç şeyler söylüyormuşum üzere gelmiyordur umarım. Çok uzatmamaya uğraş ederek, demek istediğimi anlatmaya çalışayım.
Sanat aslında her şeydilk evvel bir düşünme formülüdür. Bizler sanat denince “duygular”dan bahsedilmesine alıştırıldık, o yüzden yadırganmasın lütfen bu söylemiş olduğim. His ve akıl birbirinden koparılamaz. ötürüsıyla şunu ileri sürebiliriz: Kendine mahsus araçlarla düşünür sanat, sanatın araçları imgelerdir. Bilim kavramlarla düşünür, sanat imgelerle… Neyi düşünür pekala? hayatı düşünür. İnsanı düşünür, doğayı düşünür, ortasında yer aldığı topluluğu düşünür, yaşama tutunmayı düşünür, yok oluşu düşünür, karşı karşıya kaldığı çelişkileri düşünür, açmazlarına bakar, önündeki manileri nasıl aşacağına baş yorar… Bunu imgeler aracılığıyla yapar. ötürüsıyla da tüm sanatlar, aslında maddi dünya ile onu anlamaya çalışan insan zihni içinde köprüler kurar. Bir biçimden başkasına dönüşümü, hareketi anlamaya ve söz etmeye çalışır. Dönüşmesi gerekene neyin mahzur olduğunu, nasıl aşılabileceğini… örneğin, aç olan insanın bu mahzuru aşması, etrafındaki dünyayı dönüştürmesi gerekir: Ava çıkarken mağara duvarına o süreci resimleyen insanın emeli buydu. Bir üst seviyede soyutlama yaparsak, aslında Beethoven’a “Eroica”yı yazdıran da, Tatlin’e Üçüncü Enternasyonal anıtını tasarlatan da, Nâzım’a ‘Memleketimden İnsan Manzaraları’nı yazdıran da, Picasso’ya “Guernica”yı yaptıran da, Francesco Rosi’ye “Salvatore Giuliano”yu çektiren de, John Berger’e Görme Biçimlerini yaptıran da, daima gerçekliği avuçlarımızın içine alıp, niye o denli olduğunu anlamak ve değiştirmek arayışıdır; nasıl değiştireceğinizi bilmiyorsanız bile en azından değişme gerekliliğine, yaşanmakta olandaki acayipliğe dikkat çekersiniz. örneğin dışavurumcuları gerçekçiliğin hudutlarını zorlamaya çağıran tarihsel-toplumsal tıkanma ve krizin yarattığı sıçrama, faal olma gereksinimindeki üzere, aktifliğinizi yitirirseniz de Kafka’nın ‘Dönüşüm’ünde böcekleşmeye işaret etmesinin bir tarihi mana kazanmasındaki üzere.
Belgesel sinemada değil sırf, yirminciden yirmi birinci yüzyıla yanlışsız yaklaşırken tüm sanatlarda dönüşümler yaşandı ve bu dönüşümlerin ortak tarafları de var: örneğin bilgi ve his içindeki bağlantıyı koparmak, aydın düşmanlığı, insanı tarihi yapan bir özne olarak görmekten vazgeçmek, gerçekliği anlaşılabilir ve değiştirilebilir bir bütünlük olarak görmekten geri basmak. Bunların propagandası yapıldı oldukçaça ve belgesel de bundan hissesini aldı.
ötürüsıyla soruda şöyleki ufak bir oynama yaparak cevap vereyim. Belgeselin değil insanın bugüne ulaşma serüvenine bakmamız, belgeseli de bu serüven ortasında anlamaya çalışmamız gereken bir tarihî evredeyiz bugün. Zira bugün bizlere diyor ki: “Beni her şeyimle, bütünüyle aşmanız lazım”. Zira dönüşmesi gereken şeyler var ve bu dönüşüme maniler çıkarılıyor. İnsanlık, sınıflı toplumların tarihi boyunca büyük sıçramalar kaydetti ve artık sınıflı toplum insanlığın önündeki en büyük mani. Kendimi bir gelenek içine yerleştirmeye çalışmam abes olur ancak şu biçimde diyebilirim: Sınıflı toplumu aşmak için elindeki tabir aracı her her neyse onunla insanlığa ulaşmak üzere kolları sıvayanların geleneğine dahil olacak bir üretkenlik gösterebilmeyi isterim.
‘TÜRLERİN, EKOLLERİN, YAKLAŞIMLARIN ALT ÜST OLACAĞI BİR ÇAĞA GİRİYORUZ’
Bilhassa toplumsal medyada, hazır bilgi veren birtakım Youtube içerikleri belgesel olarak tanımlana geliyor. Bu noktadan yola çıkarak iki farklı soru soracağız. Birincisi, belgesel bilgi taşıma aracı mıdır? İkincisi, bu içerikleri estetik olarak nasıl değerlendiriyorsunuz?
Ben biraz daha farklı, sanırım kendimce daha dinamik bir bakış açısına yerleşmeye çalışıyorum. Çeşitlerin, ekollerin, yaklaşımların alt üst olacağı bir çağa giriyoruz bence. Hakikaten heyecan verici bir çağ açılabilir önümüzde. O niçinle de şu anki datalı kavramları ve yaklaşımları değişmeyeceklermiş üzere data almamaya çalışıyorum. Belgesel tarifi örneğin, belgeselin hatta genel manada sanatın bilgi ile ilişkisi…
Geçmişten bir örnek vereyim. Glauber Rocha’nın kimi sinemalarında mesela, sahneler özgür doğaçlama üzere akarken, insanın iç dünyasının derinlikleriyle, adeta ilkel dürtüleriyle irtibat kurmaya çalışırken, akışın pat diye kesilip bir iktisatçının Latin Amerika’nın nasıl sömürüldüğünü anlatışına şahit olabilirsiniz. Ya da Bunuel’in “Ekmeksiz Toprak” belgeselini izlerken art geriye sıralanan imgeler ve bilgilerle sinemada anlatılan bölge ve insanlık halinden sarsılmış ve içiniz sıkışmış bir biçimdeyken sinemanın finalinde Franco’cuları öne süren büyük toprak sahipleri ve işverenlerin saldırısına direnerek bu geriliğin aşılabileceğini söz ettiği konuşmasıyla karşı karşıya kalınca o üzerinizde oluşan basınç bir anda kalkıverir. Yani “bilgi” denilen şey duygusuzluk, datalar ve istatistiktir diye düşünmemek gerek. Bilgiyi o denli bir işlersiniz ki, en kuvvetli hislere kaynaklık edebilir. Buna rağmen o denli duyumsayışlar da vardır ki, gözünüzden yaş getirir fakat sizi hareketsiz bırakır. Bilgi ile ne yapmak istiyorsunuz? Öncelikli soru bence bu. Yaratmak istediğiniz tesir, yani sineması yapış emeliniz ile bilgi içinde canlı ve dürüst bir münasebet kurmak değerli burada. His bilgiye ve bilgi de duyguya dönüşemiyorsa, bir sorun var demektir.
Youtube içerikleri konusuna gelince… Biraz evvel de değinmiştim, sıkıntı yüzeysellik ve pozitivizmle ilgili. Olgular içinde bağıntı kurmaksızın, görünenin ardındaki gerçekliğe ulaşmaya çalışmaksızın, şimdiki varoluşumuzu ve değişim ihtiyacını sorgulatmaksızın, sanattan bahsedemeyiz.
Belgesel sinema, gerçekle olan direkt bağlantısından dolayı, sık sık egemenlerin hışmına uğruyor. İdeolojik bağlamda bu durumu nasıl değerlendiriyorsunuz?
Üçüncü soruya karşılık olarak “Gerçekliği tutkuyla avuçların içine alabilmek, yani onu anlamak ve değiştirmek için çaba ederseniz bu biçimde kimse size üvey evlat muamelesi yapamaz, emin olun. Önemseneceğinize de emin olabilirsiniz!” demiştim. Önemseyenler içinde, değişime ayak direyenler de olacak olağan olarak.
‘HEYECAN DUYULACAK TEMEL ŞEY, PİYASANIN KALDIRILMASI OLASILIĞIDIR’
Son günlerde, filmler/diziler yayımlayan çeşitli internet mecralarının daha faal kullanılıyor olması hasebiyle, birkaç sermayedarın “piyasaya” gireceği konuşuluyor. Bu durum yalnızca dizi bölümü için değil, sinema dalı için de heyecan yarattı. Pekala, belgesel sinemacılar bunun neresinde? İnternet mecralarından dayanak alarak iş üretebilmek, geçmişteki üretim şartlarına nazaran sizi özgürleştirir mi? Ne düşüyorsunuz?
Buna çeşitli düzlemlerde cevap vermek gerek. Kimi düzlemlerdeki cevapları evvelki sorularda verdiğimi düşünüyorum. Heyecan duyulacak temel şey, kimi sermayedarların piyasaya girmesi değil, piyasa denilen ve insan aklına ve yüreğine en çok ziyan veren bu rezilliğin ortadan kaldırılması, bu sefil dünyanın değiştirilmesi mümkünlüğüdür evvela.
Biz Nâzımcıyız: “İçinizden biri can verebilse bile açlıktan ölen öküzümüze / burjuvaysa şayet, gözükmesin gözümüze!” deriz. Özgürlük ve sermaye tıpkı cümle ortasında lakin şu biçimde kullanılabilir: “Sermaye sınıfı özgürlüğe pürüzdür.” Birilerinin adımlarıyla kimi imkanlara kavuşma fikrinin yerine haklarımız ve sorumluluklarımız üzerinden hususa yaklaşmaya çalışıyorum ben.
Öbür bir kıymetli düzlem de şu: Teknik manada dijital mecralar bir tıp hürü getiriyor. Bilhassa sinema ismine, yani hareketi kaydedilmiş hareketle, kaydedilmiş vakit ile tabir eden bu çarpıcı sanat ismine, kayıt ve kurgu imkanlarının çeşitlenmesi, toplum genelinde ulaşılabilir hale gelmesi, hoş bir şey, manalı ve sevinilecek bir gelişme. Lakin bu sürece çeşitli seviyelerde tekelleşmelerin de eşlik ettiğini akıldan çıkarmamak gerek. “Ne hoş, istediğimiz üzere söz edebiliyoruz kendimizi” diyorsunuz lakin bir de bakıyorsunuz, hesabınız askıya alınmış, engellenmişsiniz ya da reklam faaliyetlerinin modülü olmadığınız için görünmez hale gelivermişsiniz. Bu niçinle, aslında temel prensipler pek değişmiyor galiba. Örgütlü olmak, kolay lokma olmamak koşul. Bir de şu, eşitlik, özgürlüğün temel şartıdır. Eşitlikten kelam edelim evvel. Toplumsal eşitlik artık insanlık için zorunluluktur. En büyük eşitsizlik kaynağı ise sermaye tertibidir. Özgürlüğe en büyük pürüzün sermaye sınıfı olduğunu söylemiş miydim? (Gülüyorum ancak durum epey önemli.)
Hazırladığınız yeni bir proje var mı? Günleriniz nasıl geçiyor?
NHKM bünyesinde üzerinde çalıştığımız bir filmsel tasarı var şu anda. İstek ettiğimiz biçimde tamamladığımızda, kolektif olarak değerlendirip, izleyiciyle nasıl buluşturacağımıza da karar vereceğiz.
Bunun haricinde diğer disiplinleri de içeren birkaç tasarı daha var üzerinde çalıştığımız. Nâzım’ın ‘Memleketimden İnsan Manzaraları’ndan hareket eden kolektif çalışmalar bunlar. Bu olağanüstü yapıtın, bizim açımızdan hem metodolojik hem ideolojik açıdan ne kadar değerli olduğunu incelemeye soyunduğumuz ve ondan feyz alarak biçimlendirmeye çalıştığımız çeşitli çalışmalar. çok heyecanlıyız. Kimilerinde da epey yol aldık.
Günlerimiz bu biçimde geçiyor. Bu şartlarda üretmeye çalışmak adeta bir meydan okuma üzere. Hem şartlarınıza hem kendinize meydan okumadan umutlanmak sıkıntı. Kolektif çalışma bu açıdan çok yaşamsal. Hepimizin başına geldiği üzere, sık sık canımızı fazlaca sıkan, içimizi karartan şeylerle yüz yüze olduğumuz için, çalışma azmi baltalanıyor insanın. Yalnızca keyifli vakit içinderda değil, bu biçimde vakit içinderda da omuz omuza, kol kola olmak bir daha güç veriyor beşere.